Жаћон иќтисодиёти ва дипломатия университети

 
Ayrim mamlakatlar va sanoat tarmoqlarida ishchi kuchi qiymati 1980 va 2002 
yillarda (AQSH dagi ish haqiga nisbatan) 
 
To‘qimachilik tarmog‘i 
Kiyim-bosh ishlab chiqarish 
Mamlakat 
1980 2002 
1980 2002 
Koreya Respublikasi 0,74 
0,83 
0,79 
0,90 
Hindiston 1,16 
0,85 
1,19 
0,90 

---

Indoneziya 0,58 
0,34 
1,14 
0,85 
Turkiya 0,69 
0,45 
0,71 
0,48 
Bular albatta yangi industrial mamlakatlarning rivojlangan davlatlar bilan faol 
munosabatlarga kirishuvidagi muhim omillardir. Biroq, jahon iqtisodi rivojining hozirgi 
bosqichi, uning xususiyatlari hal qiluvchi omil bo‘lgan.
Yangi industrial mamlakatlarning yuqorida sanab o‘tilgan tabiiy omillari (geografik o‘rni, 
arzon ishchi kuchi va h.k.) ancha ilgaridan ma’lum, lekin bu omillarning aynan keyingi 2-3 o‘n 
yilliklarda qo‘l kelgani tasodif emas. Bu mamlakatlar o‘zlariga xos xususiyatlardan jahon 
iqtisodi rivojining yangi zamonaviy bosqichida uddaburonlik bilan foydalandilar, bu bosqich 
uchun quyidagilar xos: 
- iqtisodning internatsionallashuvi, bu hol xalqaro mehnat taqsimotining yanada rivojlantirilishi 
va shunga bog‘liq ravishda jahonning eng rivojlangan mamlakatlari milliy xo‘jaliklarining 
tarkibi o‘zgarishi bilan bog‘liq; 
- yirik ko‘lamli ommaviy ishlab chiqarishdan mayda seriyali xususiy ishlab chiqarishga o‘tish; 
- ishlab chiqarishni markazlashish, bir joyga to‘planishdan chiqarish, bozor o‘zgarishlariga tez 
moslasha oladigan mayda va o‘rtacha korxonalarning ahamiyatini oshirish; 
- shu munosabat bilan mayda kapitallarning ahamiyati oshishi; 
- xo‘jalik yuritishning yangi turi - mahsulotlar ishlab chiqarishning bozor qonunlari erkinligini, 
xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan iqtisodiy jarayonlarga rejali ta’sir ko‘rsatilishini o‘zida 
jamlagan turiga talab oshganligi; 
- mulkchilik shakllarining ko‘pligi, ular orasidagi munosabatlarning uyg‘unligi mavjudligi; 
- inson omilining roli oshganligi, iqtisodning intellektuallashishi, ya’ni fan yutuqlariga suyanishi.
Bu yerda bir-birini izlab yurgan, bir-biridan manfaatdor bo‘lgan sheriklar uchrashib 
qolgandagidek hol yuz berdi. Osiyodagi yangi industrial mamlakatlarning taqdirida rivojlangan 
mamlakatlardan Yaponiya alohida rol o‘ynadi. Osiyo mamlakatlaridagi shiddatli iqtisodiy 
yuksalish taxminan shunday davrga to‘g‘ri keldiki, bu davrda yapon kapitali o‘zining qudratini 
sezib, bu kapitalni joylashtirishning yangidan-yangi joylari va tarmoqlarini qidirayotgan edi. 
Aynan o‘sha "to‘rtlik" yapon biznesi uchun juda qulay joylashganligi deyarli hal qiluvchi rolni 
o‘ynadi. Yaponiya 70-yillar oxirida bu mamlakatlar iqtisodiga kapitalini faol joylashtirib, 
chet el investorlari ichida u yerlarda yetakchi o‘rinni mustahkam egalladi (Yaponiya 1988 yilda 
Singapurda raqiblarini ortda qoldirib, birinchi o‘ringa chiqdi).
Yapon investitsiyalari turli shakllarda tez o‘sib bormoqda: sanoatga doir va boshqa 
loyihalar mablag‘ bilan ta’minlanadi, mahsulotlarni joylarda yig‘ish uchun zarur qismlar 
yetkazib beriladi, mahalliy xodimlarga ish o‘rgatiladi va h.k.
1997 yilda Janubiy, Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning rivojlanayotgan 
mamlakatlariga Yaponiyaning bevosita chet el investitsiyalari umumiy hajmining 22,6% (2001 
yilda 18,4%) ulushi to‘g‘ri kelgan (ayni vaqtda boshqa barcha rivojlanayotgan mamlakatlarning 
ulushi 36,9%ni tashkil qilgan).
Ilgari Yaponiya o‘z texnologiyasini boshqa mamlakatlar bilan istar-istamay baham 
ko‘rgan. Biroq, endi vaziyat o‘zgara boshladi. Yaponiya bo‘yicha mutaxassis Ronald Morzening 
fikricha, "Ular yangi industrial mamlakatlarning iqtisodiy kuchayishiga yordam beradi hamda 
shu tufayli u yerlarda siyosiy va strategik tayanchga ega bo‘ladi". 
Shu narsa juda muhimki, yangi industrial mamlakatlarning o‘zi yapon kapitali va boshqa 
kapitallardan shuningdek, jahon iqtisodi rivojidagi boshqa zamonaviy an’ana-lardan ancha 
samarali foydalandi.
Masalan, Singapurda oldiniga Yaponiyaning 60-yillardagi tajribasi, ya’ni avvalo 
eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqarish tajribasi o‘zlashtirildi. Eng yangi texnologiyaning arzon 
ishchi kuchi bilan uyg‘unlashuvini ta’minlash maqsadida litsenziyalar, patentlar sotib olishga 
zo‘r berildi.
Vaqt o‘tishi bilan bu tajriba o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. Yaponiyaning shunday rivojlanish 
modelini tanlagan Janubiy Koreya, Tayvan mamlakatlari tomonidan raqobat kuchayib, o‘z salbiy 

---

ta’sirini ko‘rsata boshladi. Bundan tashqari, rivojlangan mamlakatlar o‘z ichki bozorlarini 
himoya qiluvchi kuchli to‘siqlarni yarata boshladilar. 
Bunday sharoitda Singapur, to‘rtlikning boshqa a’zolari kabi, o‘ta murakkab texnologiya 
yaratishni, fan yutuqlariga asoslangan ishlab chiqarishni rag‘batlantirishni, malakali kadrlar 
tayyorlash uchun katta mablag‘lar sarflashni mo‘ljal qilib oldi.
Singapur hukumati kam unumli qo‘l mehnatini siqib chiqarish uchun 1979 yildan boshlab 
qo‘l mehnati uchun (eng kam) ish haqini majburiy (tadbirkorlar uchun) oshirish siyosatini 
yuritdi. Bu chora tadbirkorlarni eski kam istiqbolli tarmoqlarni tugatib, ishlab chiqarishni 
yangilashga, avtomatlashtirishga majbur qildi.
Fan yutuqlariga asoslangan tarmoqlarga mo‘ljal olib, Singapur, Janubiy Koreya, Tayvan 
kabi rivojlanayotgan mamlakatlar, AQSH, Yaponiya, Germaniya kabi eng rivojlangan 
mamlakatlarga ancha jiddiy raqobatchiga aylandi. 
Buning natijasida AQSH "to‘rtlik"dan elektron qismlarni sotib olishni ancha qisqartirdi. 
O‘z ichki bozorlarini ularning tovarlari bilan to‘ldirmaslik maqsadida boshqa choralarni ham 
ko‘rdi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda hukumatning roli 
Bozor tizimi iqtisodiy hayotda xususiy sektorning yetakchi o‘rin egallashini ko‘zda 
tutadi. Biroq, iqtisodiy rivojlanishning dastlabki bosqichida "siyosiy yechimlar iqti-sodiy 
omillardan ustunlik qilganda" davlat yetakchi rolni o‘z qo‘liga olgani ma’qul deyish uchun 
keskin asoslar bor. Masalan, 1960-yillarda Koreya rahbariyati fikricha, ular o‘z kuchlarini 
xususiy tadbirkorlikni yuksaltirish uchun sharoit yaratishga jamlashi lozim edi, shu maqsadda 
xususiy tadbirkorlarga quyidagi yordamni ko‘rsatdi: 
1) hukumat ijtimoiy infratuzilmani, shu jumladan, yo‘llar, to‘g‘onlar, portlar, temir yo‘llar, 
sanoat zonalari, maktablarni barpo qilish uchun qo‘lidan kelgan hamma ishni qildi; 
2) xususiy tadbirkorlikni kengaytirishni osonlashtirish, uning yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlash 
uchun hukumat yangi qonunlar qabul qildi, eskilarini sinchiklab qayta ishlab chiqdi; 
3) jamg‘armalarni ko‘paytirish, eksportni kengaytirish, milliy kapitalni, chet el xususiy 
kapitalini joylashtirishga yordam berish, chet ellardan investitsiyalar, texno-logiyalarni jalb 
qilish maqsadida ko‘plab yangi institutlar tashkil qilindi, siyosiy tarzdagi ko‘ttlab tadbirlar 
ko‘rildi; 
4) yirik ko‘lamli loyihalar (elektr stansiyalari, po‘lat quyish zavodlari, kemasozlik korxonalari 
qurish) uchun ketadigan xarajatlarni qoplashga ishlatiladigan tashqi qarzlar bo‘yicha kafolatlar 
berib, hukumat ko‘pincha xususiy tadbirkorlarning investitsiya borasidagi faoliyati bilan bog‘liq 
tavakkalchilikni o‘z zimmasiga oldi; 
5) davlat ma’muriy apparatining samaradorligini oshirishga doir tadbirlar ko‘rildi (xodimlarni 
chet ellarda o‘qitish, malakasini oshirish va h.k.).
Koreyaning urushdan keyingi iqtisodi nisbatan kichik bo‘lganligi, iqtisodiy rivojlanish 
maqsadi ancha oddiyligi, xususiy tadbirkorlarga zarur ma’lumotlar, boshlagan ishini kelajagini 
ko‘ra bilish o‘quvi yetishmaganligi tufayli iqtisodiy rivojlanish jarayonini boshqarish uchun 
hukumat ayrim faoliyat turlari, ba’zi sanoat tarmoqlari uchun rag‘batlantiruvchi omillar yaratish 
yo‘li bilan bozor kuchlarini ma’lum yo‘nalishga solib yuborishga harakat qildi. Xukumat tutgan 
ana shu faol o‘rin koreys iqtisodini keskin yuksaltirishga turtki bo‘lgan asosiy harakatlantiruvchi 
kuchlardan biri bo‘ldi.
Biroq, iqtisodiyot o‘sgani va murakkablashgani sari, jahon iqtisodiy vaziyati tez-tez 
o‘zgarib turganligi tufayli siyosatdonlarga shu narsa ayon bo‘la boshladiki, bozor mexanizmi, 
xususiy iqtisodiy faoliyatga davlatning ortiqcha aralashaverishi salbiy oqibatlarga olib kelar ekan 
Ikkinchi neft inqirozidan (1978-79) keyin davlatning iqtisodni boshqarish uslubi ro‘y 
bergan salbiy holatlar (qudratli og‘ir sanoatning yengil sanoatga nisbatan ortiqcha rivojlanishi, 
inflatsiyaning yuqoriligi, daromadlarni taqsimlashdagi adolatsizliklar, to‘lov balansining 
buzilishi) tufayli borgan sari tanqidga uchray boshladi.
Yangi koreys hukumati mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni va konyukturaning keskin 
o‘zgarganligini hisobga olib, 1980-yillar boshida xo‘jalik siyosatini narxlarning muqim 

---

barqarorligiga erishish, bozor kuchlarining erkinroq harakatlanishiga yo‘l qo‘yish, tadbirkorlik 
faoliyatiga yumshoqrok, yondoshish tomoniga o‘zgartira boshladi.
Hozirgi vaqtda koreys biznesmenlari ilgarigiga nisbatan ancha qattiq raqobat sharoitida 
faoliyat ko‘rsatmokdalar, hukumatning yo‘naltiruvchanlik roli va uning investitsiyalar, ishlab 
chiqarish va eksportdagi faollikni qo‘llab-quvvatlash darajasi past bo‘lmoqda.
Davlatning iqtisodiyotni rivojlantirishning dastlabki bosqichlarida ustuvor rolni o‘ynashi 
faqat Koreyagagina xos emas. Shu bilan birga, ko‘pincha, "tez va tartibli iqtisodiy o‘sish uchun 
rivojlanayotgan mamlakatda avtoritar hukumatning bo‘lishi qanchalik o‘zini oqlaydi va 
qanchalik zarur" degan savol tug‘iladi. Biroq, muammo shundaki, ko‘pchilik rivojlanayotgan 
mamlakatlarda toki muayyan madaniy va iqtisodiy shart-sharoitlar pishib yetilmaguncha siyosiy 
demokratiya shakllanmaydi. Demokratiyani rivojlantirishning muhim shartlaridan biri, aholi 
ko‘pchilik qismining farovonligi muayyan darajaga yetishidir. "Aqlning ulug‘vorligi - farovonlik 
oqibati", degan qadimgi Xitoy maqoli bor. Demokratiya "aqlning ulug‘vorligini", ya’ni sening 
e’tiqoding va manfaatlariga zid bo‘lsa ham murosasozlikka borishga va elektoratning har qanday 
qarori bilan kelishishga tayyorlikni bildiradi. Bu esa aholining farovonlik darajasi ancha yuqori 
bo‘lishini, hech bo‘lmaganda, umumiy surunkali ocharchilik bo‘lmasligini taqozo qiladi.
Siyosiy demokratiyaning boshqa iqtisodiy sharti bozor tizimining mavjudligi hisoblanadi. 
Bozor qobig‘idagi iqtisodiy rivojlanish davlatning iqtisodiyotga aralashuviga avtoritar iqtisodiy 
tuzumga qarshi bo‘lg‘an kuchlarni keltirib chiqaradi. Keyingi yillar mobaynida koreys siyosiy 
tizimining ravon faoliyat ko‘rsatayotganligiga aynan shu omil asos bo‘lmoqda.
Mamlakatda vujudga kelgan iqtisodiy tajriba qanchalik kuchli yo‘l-yo‘riqlarga 
asoslanmasin, uning asosini turli mulkchilik shakllariga mo‘ljal olinganligi tashkil qiladi. Ana 
shu keyingi omil monopoliyani bartaraf qilishga olib keldi. Xo‘jalik mexanizmi o‘z epchilligi, 
harakatchanligi, tashqi va ichki sharoitlar o‘zgarishiga moslashuvchanligini saqlab qoldi. 
Hukumatning iqtisodiyotga aralashuvi va ta’siri uning jamg‘armadagi katta ulushi bilan 
ta’minlab turildi, lekin xususiy sektor mustahkamlangan sari bu ulush ancha kamaydi: 80-yillar 
boshiga kelib, birinchi 5 yillik rejadagi 40,7% dan 20,6% ga tushib qoldi.
Davlat mulkchiligi ham shunga monand o‘zgarib bordi. Davlat korxonalari soni 60-
yillarda yuqori sur’atlar bilan o‘sdi va 70-yillar o‘rtalarida eng yuqori qiymatga erishdi. Lekin 
beshinchi besh yillik (1982-86) rejani amalga oshirishga kirishar ekan, hukumat xususiylashtirish 
siyosatini yurita boshladi. Bunda u xususiy sektor korxonalarni, metallurgiya va neft-kimyo 
tarmoqlaridagi korxonalarni samarali boshqarishi mumkin deb hisobladi. "Iqtisodiyotning va 
chet el davlatlari bilan munosabatlarning murakkablashib borayotganligi tufayli davlat 
aralashuvini cheklash, xususiy sektorning qarorlar qabul qilishiga ko‘proq erkinlik berish 
zarurligi" borgan sari oydinlashib bordi.
Davlat bilan xususiy investitsiyalar o‘rtasidagi nisbatning sifat jihatidan o‘zgarishi ilmiy-
tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari (NIOKR) kabi ustuvor sohada ham yuz berdi. Bu 
nisbat 1970 yilda 79:21ni tashkil qildi (jami 10,4 mlrd von, yalpi milliy mahsulotning 0,4%). Bu 
ko‘rsatkich rivojlangan G‘arb mamlakatlari ko‘rsatkichlariga teng yoki hatto undan ortiq 
bo‘lgan.
1986 yilda bu nisbat 20:80 ni tashkil etdi, ya’ni nisbat tubdan o‘zgardi (1,878 mlrd von, 
yalpi milliy mahsulotning 2,5%) va 2002 yilda shu darajada bo‘ldi. Ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlanmalariga qilingan bunday katta xarajat hayratli bo‘lib, ko‘p jihatdan 
mamlakatning muvaffaqiyatlarini izoxlaydi. 
Yangi industrial mamlakatlar iqtisodiyoti rivojining muvaffaqiyati sabablaridan yana biri 
mahalliy hokimiyatlarning umumiy ta’lim va kasbiy tayyorgarlik tizimini rivojlantirishga katta 
e’tibor berishidir. Ilgari yangi industrial mamlakatlarning afzalligi arzon ishchi kuchi mavjudligi 
bilan bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, bu hol asta-sekin o‘z qiymatini yo‘qotdi. Hozirgi zamon 
iqtisodiyotida rivojlangan yuqori texnologik ishlab chiqarish o‘z mehnatidan manfaatdor 
bo‘lgan, katta ish haqi oladigan malakali ishchi kuchisiz samarali bo‘la olmaydi. Janubiy 
Koreyada chet el resurslari, mahalliy resurslardan foydalanishning yuqori samarali bo‘lganligiga 
asosiy sabab mahalliy kadrlarning malakali ekanligidir. Janubiy Koreyaga xos mehnatning 

---

asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ana shu yuqori malakali ishchilardir. Tadqiqotchilar mahalliy 
ishchi kuchining sifatini juda yuqori baholaydi. Ular ta’kidlashicha, "Janubiy Koreya mehnat 
qilishga chanqoq, ma’lumotli va fidokor ishchi kuchiga ega, uning ulkan xususiyat-laridan biri 
ham ana shudir".
Davlat tomonidan yaratilgan turli darajadagi ta’lim tizimlari, shu jumladan, ishlab 
chiqarishda kadrlar tayyorlanishi ishchi kuchining yuqori sifatli bo‘lishini ta’minladi. 
Mamlakatda katta yoshli aholining savodxonligi 93% ga yetdi (Tayvanda 79%, 
Yaponiyada 99%).
Tayvanda davlat tomonidan ta’lim tizimiga birinchi darajali ahamiyat beriladi. Amaldagi 
qonunga muvofiq bu maqsadlarda milliy budjetning kamida 15%i, viloyatlar budjetining 25%i, 
uyezd yoki shahar budjetining 35%i sarflanadi. 20 mln aholi yashaydigan orolda 120 ta 
universitet va kollej ishlab turibdi. Keyingi bir necha yildan boshlab maktab bitiruvchilarining 
yarmidan ko‘pi oliy uquv yurtlarida o‘qishni yana davom ettiradi. 
Madaniyat masalalariga ham xuddi shunday katta ahamiyat berildi. 1978 yilda Chan 
Kayshining o‘g‘li prezident Szyan Szingo ichki siyosatning bir qator ustuvor yo‘nalishlarida 
milliy madaniyatni yuksaltirish, fuqarolarning ma’naviy dunyosini boyitish masalalarini ilgari 
surish haqida bayonot berdi.
Mamlakatda "madaniy hayotni sifat jihatidan ko‘tarish yo‘li bilan iqtisodiy yuksalishni 
ijtimoiy barqarorlik bilan uyg‘unlashtirish" shiorini amalga oshirish borasida katta ishlar qilindi. 
Tayvanda G‘arb dunyosi bilan ittifoqning naqadar foydali ekanligi ta’kidlandi. Hozirgi Tayvan 
amalda ikki tilli mamlakat hisoblanib, bu yerda millionlab kishilar ingliz tilida ham gaplashadi, 
ingliz tili maktablarda majburiy tarzda o‘qitiladi. Bu yerda: "Agar biz dunyoga faqat iyerogliflar 
orqali qaraganimizda edi, hozirgi muvaffaqiyatlarimizga erishmagan bo‘lardik", deyishadi. 
Madaniyat masalalariga bunchalik ustuvor e’tibor hozirgi zamon jahon iqtisodiyotining 
rivojlanish an’analari va xususiyatlari bilan izohlanadi. 
Faqatgina kasbiy va aqliy saviyani emas, balki umummadaniy saviyani ham oshirmay 
turib, jahon iqtisodiy hamjamiyatiga samarali kirib borish (integratsiya) mumkin emasligiga 
yangi industrial mamlakatlarda vaqtida ahamiyat berishdi. 
Umumiy xulosalar quyidagicha:
1. Yangi industrial mamlakatlarning asosiy xususiyati -iqtisodning yuqori sur’atlarda 
rivojlanishidir. Buning asosida eksport tarmoqlarning, avvalo, sanoat tovarlari ishlab 
chiqaradigan tarmoqlarning rivojlanishi yotadi. 
2. Bu dashtatlar eksportining o‘ziga xos xususiyati, ularning AQSH va Yaponiya bozorlariga 
mo‘ljal olganligidir. Bu Amerika va Yapon transmilliy korporatsiyalarining tezkor faoliyati bilan 
izohlanadi.
3. Yangi industrial mamlakatlar iqtisodiyoti, eksportining yuqori sur’atlarda rivojlanishi 
sabablari, ularning jahon iqtisodiyotining hozirgi zamon rivojlanish bosqichida o‘z geografik 
o‘rinlari, arzon ishchi kuchi, xom ashyo borasidagi afzalliklardan samarali foydalana olganliklari 
bilan izohlanadi. 
4. Yangi industrial mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishda yuqori ko‘rsatkichlarga erishishida, 
bu yerda siyosiy demokratiyani yaratishda davlatning faol siyosati yetakchi rol o‘ynadi; shu 
tufayli zarur iqtisodiy, tashkiliy va h.k. omillar yaratildi. 
5. Yangi industrial mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishdagi muvaffaqiyatlaridan biri mahalliy 
xrkimiyatlarning ta’lim tizimini rivojlantirishga, yuqori malakali kadrlar tayyorlashga katta 
e’tibor berganliklari hamda mintaqa mamlakatlarida ta’limning an’anaviy tarzda qadrlanishidir. 
6. Milliy madaniyatni yuksaltirish, fuqarolarning ma’naviy dunyosini har taraflama boyitish 
masalalariga ham xuddi shunday e’tibor berildi.