Jaxon seleksiyasida boshlang‘ich, nav namunalari, duragaylari, seleksiya jarayonlari, chatishtirish qonuniyatlarini aniqlash usullari va uning geterozis uchun ahamiyati

Genetika fanining yutuqlaridan foydalanib seleksioner olimlar bunday 
hamma qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli yengib, uzoq shakllarning ijobiy 
xususiyatlarini birlashtiradigan qimmatli navlar yaratmoqdalar. 
Bunday chatishtirishlarga yaqqol misol bo‘lib 42 xromosomali yumshoq 
bug‘doyni 28 xromosomali qattiq bug‘doy bilan chatishtirish hisoblanadi. 
Bunday chatishtirish natijasida duragaylarda 14 bivalent va 7 univalent hosil 
bo‘lib, ular qisman hosil beruvchi. 
Yumshoq bug‘doy x Qattiq bug‘doy Duragay 
2p=42 2p=28 2p=35 
p=21 p=14 (21+14) 
Bu duragaylarda reduksion bo‘linish jarayonida qattiq bug‘doyning 14 
xromosomalari 
yumshoq 
bug‘doyning 
14 
xromosomalari 
bilan 

---

konyugatsiyalashib 14 bivalentni hosil qilishini ta’minlaydi, qolgan 7 “ziyoda” 
yumshoq bug‘doyning xromosomalari esa 7 ta univalent hosil qiladi. Bu 
univalentlar mitozning birinchi bo‘linishining anafazasida bo‘linmay qiz 
yadrolariga qarama–qarshi tomonga o‘tadi, natijada sporalarning aksariyati 
aneuploid xromosomalar sonli hosil bo‘ladi 14+x (15, 16, 17 va hokazolar). 
Ba’zi hollarda bunday aneuploid sporalarning ayrimlari yashay olmaydigan 
bo‘ladi, shu sababli yumshoq va qattiq bug‘doylar orasida hosil
bo‘lgan 
duragaylarning nisbatan ko‘p sterilligi kuzatiladi. Ammo aneuploid sporalarining 
ayrimlari hayotchan bo‘lib aneuploid gametalar hosil qiladi, ular o‘zaro birlashib 
28 va 42 oralig‘idagi turli xromosomalar sonli G‘
2
duragaylarini hosil bo‘lishiga 
olib keladi. Bu xolda chetdagi xromosomalar sonli o‘simliklar (28 yoki 29 
xromosoma va 41-42 xromosoma) hayotchanligi kuchliroq, xromosomalar soni 
oraliq holatda bo‘lgan o‘simliklar esa steril holatda bo‘ladi. 
Duragaylarning o‘zidan changlanishidan hosil bo‘lgan keyingi avlodlarida 
28 va 42 xromosomali o‘simliklar soni tezlikda ko‘payib boradi, xromosomali 
oraliq sonli bo‘lganlar esa - kamayadi. 
G‘
2
da va undan keyin hosil bo‘ladigan 28 xromosomali duragaylar tashqi 
ko‘rinishi bo‘yicha asosan qattiq bug‘doyga, 42 xromosomalilar esa - yumshoq 
bug‘doyga o‘xshash. 
Yumshoq bug‘doy bilan (2p=42) qattiq bug‘doyni (2p=28) chatishtirganda 
hosil bo‘lgan duragaylarni qator avlodlarida 42 xromosomali dastlabki shakll bilan 
qayta–qayta chatishtirish usuli yordamida aksariyat belgilari bilan 42 xromosomali 
ota-onasiga o‘xshash mutloq fertil 21 bivalent hosil qiladigan duragaylarning 
yuqori pog‘onalarini (avlodlarini) hosil qilish mumkin. 
Ammo bunday duragaylarning ayrimlari, shu bilan birga, qattiq bug‘doyning 
ba’zi belgi va xususiyatlarini mustahkam saqlab qoladi, chunki ularda qattiq 
bug‘doyning ayrim xromosomalari (yoki xromosomalarning qismlari) saqlanib 
gomozigota holatiga o‘tib genotipning mustaxkam qismiga aylanadi. Shu usulni 
qo‘llab Saratov seleksion stansiyasida G.K.Meyster va A.P.Shexurdin Sarroza, 
Sarrubra va Blansar duragay navlarini hosil qilganlar. Bu navlarda yumshoq 
bug‘doyning yuqori hosildorligi bilan qattiq bug‘doy donining yuqori sifatliligi 
mujassamlangan. 
A.P.Shexurdindan keyin uning ishlarini Valentina Nikolaevna Mamontova 
muvoffaqiyatli davom ettirdi. U uzoq shaklarni duragaylash va pog‘onali 
duragaylash natijasida bahori bug‘doyning bir qancha qimmatli yangi navlarini 
yaratadi. Bu navlar qurg‘oqchilikka o‘ta chidamli, ertapishar va doni juda yaxshi 
sifatli (Lyutessens 758, Sarrubra, Saratovskaya 36, Saratovskaya 33, Saratovskaya 
38). Kuchli bug‘doylar qatorida donining yuqori sifatliligi bo‘yicha Saratovskaya 
29 naviga teng keladigan nav yo‘q. 
Uzoq shakllarni chatishtirishning yorqin misoli bo‘lib N.V.Sitsin tomonidan 
hosil qilingan turkumlararo duragaylar hisoblanadi (BBD bug‘doy bug‘doyiq 
duragayi). Bunday chatishtirishning yuqori samaradorligi birinchi navbatda ota–
ona shakllarini bir-biridan o‘ta keskin farqlanishi. 
Bug‘doyiq–begona o‘t, ko‘p yillik o‘simlik, sovuqqa va ko‘pchilik 
zamburug‘, bakterial kasalliklarga o‘ta chidamli va tashqi muhitga talabchan emas. 

---

Bug‘doy–boshog‘i madaniy shaklli, yuqori hosilli va donining sifati yuqori 
bo‘lgan madaniy o‘simlik. 
Chatishtirish uchun foydalanilgan turkumlar bir-biridan xromosomalar soni 
va ularning sifat tarkibi bilan farq qilgan. Odatda chatishtirish uchun 42 
xromosomali yumshok bug‘doylar, bug‘doyiq vakillaridan esa 42 xromosomali 
Agropyrum glaucum va 70 xromosomali A.yelongatum foydalanilgan Keyinchalik 
bunday chatishtirishlar uchun A. glaucum bilan A. yelongatum larni 
chatishtirishdan hosil qilingan diploid xromosoma soni 56 ta bo‘lgan A. glael 
sintetik duragay turi foydalanilgan. 
Triticum aestivum (2p=42) x A. glaucum (2p=42) larni chatishtirishdan 
hosil qilingan duragaylarni Triticum aestivum bilan qayta chatishtirishlar natijasida 
yuqori (keyingi) avlodlarida asosan bug‘doyga o‘xshash shakllar hosil bo‘ladi va 
shu bilan birga bug‘doyiqdan o‘tgan ba’zi belgi va xususiyatlari ham mavjud 
bo‘ladi. Bunday shakllarni hosil bo‘lishini moddiy asosi bo‘lib, xuddi yumshoq 
bug‘doy bilan qattiq bug‘doy duragaylaridan, bug‘doyiq xromosomalarining ayrim 
qismlarini saqlanib, gomozigota hollarida bo‘lishi va bunday duragaylar 
genotipining doimiy tarkibiy qismini tashkil qiladi. Ana shu usul yordamida 
bug‘doy tipidagi bug‘doy-bug‘doyiq duragaylarining kuzgi va bahori navlari 
yaratilgan. 
Bu navlar o‘ta yuqori hosilli (70 s/ga) va poyasi mustahkam–og‘ir 
boshoqlari uchun ishonchli tayanchi bo‘lib xizmat qiladi. Ularning diploid 
xromosomalar to‘plami 42 ga teng. N.V.Sitsin shu bilan birga butunlay boshqa 
shakldagi bug‘doy–bug‘doyiq duragaylarini hosil qiladi va ularni alohida mustaqil 
Triticum agropyrotriticum Cicin turiga ajratadi. Uning diploid xromosomalar 
to‘plami 56, bug‘doyiqqa xos ko‘p yillik xususiyati saqlangan. Xromosomalar soni 
bunday bo‘lgan duragaylar ba’zan (T.aestivum x A.yelongatum) x T.aestivum 
qayta chatishtirishlar (T. aestivum x A.glaucum) x T.aestivum ni qayta 
chatishtirishdan hosil bo‘lgan G‘
2
va G‘
3 
da va bu xildagi G‘
2
duragaylarining 
o‘zidan changlanishidan hosil bo‘ladi. 56 xromosomali shakllarni hosil bo‘lishi 
odatda redutsiyalanmagan gametalarning faolligi va “ortiqcha” xromosomalarning 
yo‘qolishi natijasida xromosoma sonlarini tenglanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. T. 
agropyrotriticum ning diploid xromosomalar to‘plami yumshoq bug‘doyning uch 
juft yettiligi va bug‘doyiqning ikki yettiligidan iborat. 
Shuning uchun ular 42 xromosomali bug‘doy–bug‘doyiq duragaylariga 
nisbatan bug‘doyiqqa yaqinroq. 
I.V.Sitsin istiqbolli 56 xromosomali bug‘doy–bug‘doyiq duragaylarini 
o‘zaro chatishtirish va sinchiklab tanlash o‘tkazish natijasida qator madaniy tipdagi 
shakllarni hosil qildi va ulardan ko‘p yillik bug‘doyning bir necha navlarini 
yaratdi. Bu navlar don uchun, donli-yemxashak uchun ko‘p yillik ekinlar sifatida 
istiqbolli bo‘lib hisoblanadi. 
N.V.Sitsin boshqa olimlar bilan birga yaratgan eng yaxshi bahori va kuzgi 
bug‘doy navlari ishlab chiqarishda keng tarqalgan. 
Uzoq shakllarni duragaylash usulini qo‘llash natijasida bug‘doyning qator 
qimmatli duragay navlari yaratilgan. 

---

Ozarbayjon qishloq xo‘jalik institutida T.turgidum x T. durum turlar aro 
chatishtirish natijasida kuzgi qattiq bug‘doyning Sevindj navi hosil qilingan. 
Bahori qattiq bug‘doyning Harkovskaya 46 navi uchta 28 xromosomali 
turlariing (T. turgidum x T. dicoccum) x T.durum pog‘onali turlar aro duragaylashi 
natijasida yaratilgan. Bu nav o‘zida qimmatli belgi va xususiyatlarni 
mujassamlagan:-yuqori hosildorlik, unining yuqori non pishish xususiyatlari, 
o‘simliklarning sovuqqa o‘ta chidamliligi, yotib qolmasligi, chang qorakuyaga va 
qo‘ngir zang kasalligiga chidamliligi. 
AQSh va Hindistonda yumshoq va qattiq bug‘doyning ayrim navlariga 
(Hope, Thatcher, Carleton, Stewart va boshqa) emmerlardan zang kasalligiga 
chidamlilik o‘tkazilgan javdar-bug‘doy turkumlararo duragaylarining ham hosil 
qilish seleksiyada keng qo‘llaniladi. Ikki javdar-bug‘doy duragaylarini 
chatishtirilishidan hosil qilingan populyatsiyadan Janubiy-Sharqiy qishloq xo‘jalik 
ilmiy tadqiqot institutida yakka tanlash yo‘li bilan kuzgi yumshoq bug‘doyning 
Lyutesseis 230 navi yaratilgan. Azarbayjonda esa polonikum bug‘doyi x (Sharq 
qattiq bug‘doyi x ko‘p yillik yovvoyi javdar) ni murakkab pog‘onali turkumlararo 
duragaylashi natijasida qattiq bug‘doyning Qahrabo 10 navi hosil qilinib 
rayonlashtirilgan. 
Bug‘doy turlaridan bundan ham uzoqroq bo‘lgan elimusning turlari bilan 
katta ishlar bajarilgan. Bu turlarning eng yaxshi ijobiy belgilarini birlashtirish katta 
qiziqish tug‘diradi. Masalan, Elimus boshog‘ida 600-800 don hosil bo‘ladi, 
bug‘doyda esa 20-40 don. 1940-1948 yillarda qumli elimus (Yelimus arenarius L) 
va gigant elimus (Ye.gigantens Vahl) bilan ilk bor bug‘doy, javdar va arpaning 
duragaylari hosil qilingan. 1953-1961 yillarda bug‘doyning har xil turlari va 
shakllarini Yelimus uchta-qumli, gigant (tetraploid va geksaploid irqlari) va 
yumshoq (Ye.mollis Triun.) turlari bilan chatishtirish natijasida hosil bo‘lgan 
duragaylarning birinchi avlodida ko‘p mikdorda turli shakllar hosil qilingan. 
Ularning gaploid xromosoma to‘plamida bug‘doyning ikki genomi va elimusning 
ikkita genomidan biri mavjud. Bug‘doy-elimus to‘liq bo‘lmagan geksaploidli 
amfidiploidlar o‘simliklarning yangi guruhini tashkil qiladi. Bu guruh o‘simliklarni 
A.V.Sitsin Yelymotricum mole deb atadi.