Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Oqıwshılardı isendiriw tárbiyalanıwshılardıń sanasına qaratılǵan bolıp, oqıtıwshı pikir-túsiniklerin tásirli sóylew arqalı oqıwshınıń bilimler sistemasına, dúnyaǵa kóz-qarasına, minez-qulqına, háreketine tásir etedi hám onı biraz ózgertedi. Isendiriw oqıtıwshınıń kásiplik iskerligine tiyisli bolǵan quramalı iskerliginde tiykarǵı tásir kórsetiw quralı bolıp, tálim-tárbiya barısında paydalanatuǵın usıllardan biri esaplanadı. Oqıwshı sanasına tásir kórsetiw menen baylanıslı bolǵan isendiriw usılı talqılaw oqıtıwshıdan báseki, tartıs, aytıs tiykarında dáliller keltiriwde, dálil hám aqılǵa tayanıwdı talap etedi. Ásirese, oqıtıwshı menen oqıwshılar arasında úyrenilip atırǵan temaǵa tiyisli qarama-qarsılıq bar bolǵanda, usınıs hám pikirler gúresine tayanılǵanda nátiyjeli boladı.
İsendiriw tárbiyalanıwshınıń sanasına qaratılǵanda, oqıtıwshınıń sezim-tuyǵısı, sóylewi ám isendire alıw sheberligi bunda tiykarǵı áhmiyetke iye. Ol pedagogikalıq tásir kórsetiw usılı sıpatında sabaqlarda jańa temanı túsindiriwde, oqıw-tárbiyalıq saatlarında, túrli ushırasıwlar hám dóretiwshilik sáwbetlerde tartısıwlar túrinde qollanıladı. Tárbiyalıq keshelerde isendiriw usılı klass jámááti menen hám jeke oqıwshı menen individual sáwbetler ótkiziw, siyasiy temalardaǵı sabaqlarda keń qollanıladı. İsendiriw usılı járdeminde oqıwshılardıń dúnyaqarası qáliplestiriledi. Bul, ásirese, oqıwshı sanasın jat ideologiyalıq ideyalardan qorǵawda tiykarǵı áhmiyetke iye, isendiriw tiykarında oqıwshıǵa ideal hám erkin pikirler qayta quraladı, olardı bazı psixikalık tásirler sebepli júz beretuǵın túskinlik halatınan saqlaydı, olarda erkinlikti hám erkin pikirlew qábiletin ósiredi, ózine hám keleshegine isenim oyatadı, óz-ózin tárbiyalawda, bekkem erkti jigerdi qáliplestiriwge úndeydi.
Oqıwshılar sanasına tásir óz ara pikir almasıw barısında qáliplesetuǵın quramalı psixologiyalıq ózgeshelik bolıp, oqıtıwshı kommunikativlik qábiletiniń universal jetikligi esaplanadı. Oqıtıwshılardıń óz ara sáwbeti hám iskerligi barısında tárbiyalanıwshı sanasına tásir etiwdin ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat, ol oqıwshılardıń psixikası hám minez-qulqına sezilersiz ráwishte tásir kórsetedi. Tásir oqıwshılar sanasına, psixikasına bayqawsız kirip barıwı menen óz aldına áhmiyetke iye, oqıwshılardıń dóretiwshilik iskerliginde, háreketlerinde, umtılıslarında jol-jobalar kórsetiw tárizinde ámelge asırıladı.
Sanaǵa tásir – sonday bir psixikalıq halat, oqıwshılar oqıtıwshınıń yaki qanday da shaxstıń tásiri astında óz sanasınıń jeterli baqlawshısız waqıyanı durıs túsinedi.
Eger, oqıtıwshı bunda pedagogikalıq sheberlikke, psixologiyalıq tájiriybe hám bilimlerge iye bolmasa, oqıwshılar sanasına tásir qıla almaydı, nátiyjede tálim-tárbiya barısı unamlı nátiyjeler bermeydi, oqıtıwshı oqıwshılardıń húrmet-itibarına sazawar bola almaydı. Oqıtıwshı óz tárbiyalanıwshılarınıń sanasın sırtqı ortalıqtıń unamsız tásirlerinen, klass jámáátiniń rásmiy bolmaǵan jetekshileriniń túrli jasırın buzǵınshı ideyalarınan qorǵawǵa juwapker shaxs. Oqıwshı sanasına tásir ótkiziwde oqıtıwshı jetekshilikti óz qolına kiritiwi ushın:
- oqıwshılardıń unamsız háreketleri sebepli júz beretuǵın emocional sezim-tuyǵılarǵa berilmesligi;
- hár bir oqıwshınıń psixologiyalıq hám ruwxıy halatın puxta úyrenbesten onıń sanasına tárbiyalıq tásir ótkiziwge háreket qılmawı kerek;
- hár bir oqıwshıǵa jeke shaxs sıpatında húrmet-itibar menen múnásibette bolıwı;
- klass jámáátiniń rásmiy emes jetekshisin sezdirmesten anıqlap alıwı hám onıń háreketinen bárqulla abaylı bolıwı;
- pedagogikalıq sheberliktiń zárúr táreplerin úziliksiz ózinde rawajlandırıp barıwı;
- oylamay aytılǵan hár bir sóz orınsız pikir – qarım-qatnas aqıbetin hesh qashan dúzetip bolmaslıǵın oqıtıwshı bárhá seziniwi lazım;
Sonı ayrıqsha aytıw lazım, házirgi kúnde xabar texnologiyaları maydanınıń júdá keńligi sebepli oqıwshılar sanası tárbiyaǵa unamsız tásir ótkiziwshi pikir hám ideyalar menen bánt bolıwı tábiyiy jaǵday. Oqıtıwshılar jas áwladtı tárbiyalawda sanaǵa tásir qılıwdıń keń imkaniyatların óz ornında qollana alsa, oqıwshılar sanasın túrli kereksiz pikir hám ideyalardan qorǵay aladı. Sonı umıtpaw kerek, oqıwshılar ózleriniń jas ózgeshelikleri hám psixologiyalıq tásirge meyilligi sebepli hár qanday tásirge júdá beriliwsheń boladı.
Eliklew shaxstıń psixologiyalıq ózgesheligi bolıp, ózine unaǵan bir insannıń hareketine, úlgisine, ámel qılıwı. Oqıwshı ózi ushın ideal dep bilgen adamnıń minez-qulqı úlgilerine sanasız ráwishte elikleydi. Oqıwshılar ózgeler minez-qulqınan úlgi alıp, eliklew jolı menen olardan óziniń ortalıǵında paydalanadı. Eliklewdiń ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat, oqıwshılar óz háreketi hám qarım-qatnası halatında ózi kórgen, úlkenler orınlaǵan háreketlerdi tákirarlawǵa umtıladı. Eliklewdiń jáne bir ózgesheligi oqıwshı kórkem shıǵarmalarda oqıǵan, kinofilmde kórgen súyikli idealındaǵı qaharman obrazına, xarakterine, mártligine, ım-isharasına, sóylewine, kiyiniw usıllarına erksiz elikleydi, óz iskerliginde tákirarlaydı.
Erksiz eliklew oqıwshı shaxsı qáliplesiwiniń dáslepki basqıshlarında zárúr áhmiyetke iye. Oqıwshı eliklew jolı menen sóylewde, buyımlardı, túrli háreketlerdi úyrenedi, minez-qulqı qáliplesedi, ruwxıyatındaǵı bul halat áste-aqırın hám biliner-bilinbes dawam etedi.
Oqıtıwshı kommunikativlik qábileti menen pedagogikalıq iskerlik alıp barıw baǵdarında óz ara pikir almasıw jolı menen tásir kórsetiwdin kórip shıǵılǵan tiykarǵı túrleri – oqıwshını isendiriw, okıwshı sanasına tásir etiw, eliklew – bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolǵan psixologiyalıq ózgesheliklerdiń hám sol waqıtta, ózine tán ayırmashılıqlarǵa iye. Isendiriw hám sanaǵa tásirdiń óz ara baylanıslılıǵı sonnan ibarat, biz tásir kórsetiw usılınıń anawsınan hám mınawsınan paydalanǵanda, kóbinese, sheshenlik dilwarlıq kórkem ónerin kórsetemiz. Oqıtıwshınıń sóz baylıǵı hám sheshenlik kónlikpesi isendiriw hám oqıwshı sanasına tásir etiwdin zárúr derekleri.
Ózbekstan Respublikasında sociallıq-siyasiy ǵárezsizlik qolǵa kiritilgennen keyin, turmıstıń barlıq tarawlarında sonıń menen birge tálim tarawında da túpten jańalanıwlar alıp barılıp úlken ózgerisler júz bermekte. Jańalanıwlar respublikanıń rawajlanıw jolı dep tán alınǵan demokratiyalıq insanıylıq, huqıqıy jámiyet qurıw ushın xızmet qıladı. Demokratiyalıq, insanıylıq, huqıqıy jámiyetti qurıw wazıypası ósip kiyatırǵan jas áwlad wazıypasına júklenedi. Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqın»ǵı Nızamı, «Kadrlar tayarlawdıń milliy dástúri tálim hám tárbiya Ózbekstan Respublikası sociallıq rawajlanıwı tarawında turaqlı dep atap ótilip, onıń maqset hám wazıypaları belgilep berilgen.
Pedagogikalıq tásir kórsetiw oqıtıwshınıń zárúr kommunikativlik qábiletlerinen biri bolıp, dáslep, oqıtıwshınıń sırtqı kórinisin kórsetiwshi mádeniyatı, múnásibetke kirisiwi hám sóylew mádeniyatı tiykarında oqıwshılar menen úziliksiz tárbiyalıq iskerlikte alıp barıw baǵdarında kórinedi. Pedagogikalıq tásir kórsetiw - tárbiyalanıwshıǵa sanalı intizam hám erkin pikir júritiw kónlikpelerin payda etiw, tárbiyanı belgili bir maqsetke muwapıq rawajlandırıw ushın shaxsqa úziliksiz hám sistemalı tásir kórsetiw, jámiyettiń sociallıq – tariyxıy tájiriybelerine súyenip shaxstı hár tárepleme kamal taptırıw, onıń minez-qulqı hám dúnyaqarasın rawajlandırıw, jas áwladtı belgili maqset tiykarında tárbiyalaw, sociallıq sana hám minez-qulıqtı xalqımızdıń bay ideyaları tiykarında qáliplestiriwge baǵdarlanǵan iskerlik baǵdarı. Pedagogikalıq tásir kórsetiw tiykarında tárbiyalanıwshınıń sanası qáliplesedi, ruwxıy baylıǵı hám sezim-tuyǵıları rawajlanadı, onda sociallıq turmıs ushın zárúr bolǵan sociallıq baylanıslardı shólkemlestiriwge xızmet qılatuǵın minez-qulq ádetleri payda boladı.
Pedagogikalıq tásir kórsetiw menen jámiyettiń shaxsqa qoyatuǵın tárbiyalıq talaplarına muwapıq keletuǵın minez-qulq kónlikpe hám ádetleri payda qılınadı. Buǵan erisiw ushın oqıwshınıń sanası, sezimi hám jigerine tásir etip barıladı. Eger, bulardıń birewi itibardan shette qalsa, oqıtıwshınıń tálim hám tárbiyalıq maqsetlerge erisiwi qıyınlasadı. Tárbiya baǵdarında oqıtıwshı basshılıq qıladı. Ol oqıwshılar iskerligin belgileydi, olardıń pedagogikalıq baǵdarda qatnasıwı ushın shárt-sharayatlar jaratadı.
Pedagogikalıq tásir kórsetiw mazmunında tárbiya mánisi ańlatılǵan bolıp, onıń mazmunı mámlekettiń sociallıq maqsetlerinen kelip shıǵıp tiykarlanadı. Tárbiya mazmunı túrli dáwirlerde hár qıylı ańlatılǵan bolsa da, biraq baǵdarlanıwshılıq ózgesheligine qaray bir-birine uqsas ideyalardı ańlatadı. Hár bir xalıqtıń rawajlanıwı mámlekettiń qúdiretli bolıwı, áwladlar tárbiyasına kóp tárepten baylanıslıǵı erteden óz dálilin tapqan.
Hár qanday sociallıq jámiyette jas áwlad tárbiyası anıq maqset tiykarında shólkemlestiriledi. Tárbiyanıń maqset sociallıq jámiyet rawajlanıwı, onıń rawajlanıw baǵdarı, sociallıq múnásibetler mazmunınan kelip shıǵıp belgilenedi. Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikasında shólkemlestirilip atırǵan tárbiyanıń tiykarǵı maqseti kámil insandı tárbiyalap kamalatqa jetkiziwden ibarat.
Pedagogikalıq tásir kórsetiwdin tiykarǵı tárbiyalıq usılları turmıstan, millettiń jasaw tárizinen, milliy dástúr hám úrp-ádetlerden kelip shıǵıp tańlanadı. Olar oqıwshılar tárbiyasın pedagogikalıq tárepten maqsetke muwapıq tárizde shólkemlestiriw tárepinen tańlap aladı.
Pedagogikalıq tásir kórsetiw oqıwshılardıń sociallıq paydalı miynet iskerligin pedagogikalıq tárepten belgili bir maqsetke muwapıq tárizde shólkemlestiriw ushın paydalanılatuǵın qurallar sistemasınan ibarat. Usı qurallar tárbiyalanıwshı shaxsqa qaratılǵan bolıp, oqıwshılardıń minez-qulkın qáliplestiredi.
Tálim hám tárbiya barısında oqıtıwshı tárepinen pedagogikalıq tásir kórsetiwdin tiykarǵı usılları: talap, keleshek, xoshametlew hám jazalaw, jámiyechilik pikiri.
Talap - tálim hám tárbiya barısında oqıtıwshınıń tárbiyalanıwshıǵa salıstırǵanda jeke múnásibetlerde ayqın boladı. Oqıwshınıń ol yaki bul háreketi oqıtıwshı baqlawında bolıp, unamlı tárepleri xoshametlenip barıladı, kerisinshe, orınsız háreketi toqtalıp qoyıladı.