Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Temanı ózlestiriw ushın sorawlar
1.Pedagogikalıq estetika (náziklik) ólshemleri oqıtıwshıdan neni talap etedi?
2.Oqtıtıwshı minez-qulqında pedagogikalıq náziklik qalay qáliplestiredi?
3.Jas oqıtıwshı qıyın jaǵdaylarda pedagogikalıq názikliktiń qanday halatlarına boysınıw kerek?
4. Pedagogikalıq náziklik tuyǵısı qanday ózgesheliklerge iye?
5. Pedagogikada ádep-ikramlı hám ádeptiń zárúr ózgeshelikleri bolǵan kewilsheklikti táripleń?
6.Jas oqıtıwshınıń kásiplik iskerliginde kewilsheklik qalay sáwlelenedi?
7. Oqıtıwshılardıń kewilshekligin kórsetiwishi qural ózgeshelikleri.
8. A.V. Mudriktiń táriplewi boyınsha oqıtıwshılardıń xosh mulayımlıq sáwbetke kirisiw ólshemleri.
9. Pedagogikalıq kewilshekliktiń qurılısı?
10. Oqıtıwshı kásiplik sheberliginiń tiykarı bolǵan pedagogikalıq takttın táripleń.
11. Kásiplik-pedagogikalıq kewilsheklikti úyreniw dástúrin oqıń hám juwap jazıń.


Talabalardıń ózbetinshe tayarlıǵı ushın tapsırmalar
Tómendegi temalar tiykarında reje dúziń hám óz pikir kóz karaslarıńızdı bildirip «ózbetinshe jumıs» jazıń.
1.«Házirgi demokratiyalıq jámiyet oqıtıwshınıń pedagogikalıq názikligi».
2.«Jas oqıtıwshınıń xosh múlayımlıǵı, kewilshekligi hám pedagogikalıq takt.»
6-TEMA. PEDAGOGIKLÍQ TEXNIKA

Pedagogikalıq texnika - oqıtıwshınıń tek ǵana tálim-tárbiya procesinde emes, balkim, pedagogikalıq iskerliginde kerek bolǵan ulıwmalıq pedagogikalıq bilim hám tájiriybeler jıynaǵı. Pedagogikalıq texnikanıń tiykarǵı tárepleri birinshiden, oqıtıwshınıń sheberligin belgilewshi kásiplik kónlikpeleri esaplanadı, yaǵnıy oqıtıwshınıń sawatlı hám kórkem sóyley alıwı, óziniń pikir-kóz qarasları hám bilimin túsinikli tilde tásirsheń bayan qılıwı, sezim-tuyǵısın jılawlay alıwı, óziniń jeke ózgesheliklerine say mimikalıq hám pantomimikalıq qábiletine iye bolıwı, anıq ım-ishara, mánili qaras, xoshametlewshi yamasa mánili mıyıq tartıw, sóziniń sheksiz qúdireti arqalı oqıwshılar sanasına hám rawajlanıwına tásir ótkeretuǵın, psixologiyalıq bilimlerge iye bolıwı sıyaqlılar.

Oqıtıwshınıń pedagogikalıq texnikası qanday kónlikpe hám tájiriybelerden ibarat ekenligi, pedagogikalıq texnika arqalı oqıtıwshı oqıw orınlarında tálim-tárbiyalıq iskerligin zamanǵa say tárizde shólkemlestiriwdi, oqıwshılarǵa tárbiyalıq tásir kórsetiwde qanday áhmiyetke iye ekenligi sıyaqlı mashqalalar házirgi kúnge deyin ilimpazlardıń dıqqatın ózine tartip kelmekte.
Hazirgi kúnde pedagogika túsinigi eki toparǵa bólip úyretiledi. Birinshi topar komponentleri oqıtıwshınıń ádep-ikramlılıq hám minez-qulqı menen baylanıslı bolıp, tálim-tárbiya xızmetinde ózin-ózi basqarıw tájiriybelerinde (refleksiya) kórinis beredi.
- tálim tárbiya procesinde óz qıymıl-háreketleri basqarıwı, (mimika, pantomimika)
- tálim-tárbiya procesinde óz keshirmeleri hám keypiyatın jılawlaw alıwı hám túrli qolaysız tásirlerge berilmew:
- jetilisken sociologiyalıq perceptiv qábiletlerine (dıqqat, baqlawshılıq, oy) iyeligi.
-sóylew texnikasın ( dem alıw, dawıstı basqarıw, sóylew tempi) biliwıi hám óz ornında qollana alıwı.
Pedagogikalıq texnikanıń ekinshi topar komponentleri oqıtıwshınıń shaxs hám jámáátke tásir kórsetiw tájiriybeleri menen baylanıslı bolıp, bul topar tálim-tárbiya háreketiniń texnologiyalıq tárepin qorshap aladı.
- oqıtıwshınıń didaktikalıq, shólkemlilik, konstruktivlik, kommunikativlik qábiletleri;
-belgili bir joba tiykarında óziniń aldına qoyǵan talaplarınıń isleniwin tekseriwi;
- oqıw ornında hám oqıwshılar jámáátinde tálim-tárbiya menen baylanıslı dóretiwshilik háreketin shólkemlestire alıwı;
- oqıwshılar menen pedagogikalıq sóylesiw háreketin bir tipte saqlap basqara alıwı.
Oqıtıwshınıń tárbiyalanıwshı obektler óziniń háreketlerin basqarıwında aktёrlıq qábiletine sáykes bolǵan ózgeshelikleri, yaǵnıy mimikalıq hám pantomimikalıq qábiletleri tiykarǵı rol oynaydı. Aktёr bir obrazdı belgili bir múddette tayarlap, bir yaki bir neshe mártebe bir qıylı kóriniste saxnada kórsetip berse, oqıtıwshı bolsa oqıw jılı dawamında, hár bir sabaqta taza temanı ótilgen temalar menen baylanıstırıp, zamanǵa say innovaciyalıq usıllar menen oqıwshılar sanasına jetkeriw ushın tereń tayarlıq kóredi, klass jámáátindegi pedagogikalıq hám psixologiyalıq ortalıqtı, hár bir oqıwshınıń jeke ózgesheliklerin itibarǵa alǵan halda pedagogikalıq xızmet kórsetiwge májbúr. Bunday úlken juwapkershilikti joqarı dárejede orınlaw ushın oqıtıwshıdan joqarı pedagogikalıq tayarlıqqa iye bolıwı talap etiledi.
Házirgi zaman oqıtıwshısı pedagogikalıq sheberlik sistemasında pedagogikalıq texnikanıń rolin úlken dep esaplaydı. Sebebi, bul oqıtıwshıǵa óziniń qáddin tuta biliwıi mimika, pantomimika, ishki sezimlerin (emociyasın) basqara alıwı, qábileti, sóylew texnikasın iyelewi hám olardı oqıw háreketinde, oqıwdan tısqarı tálim-tárbiya xızmetinde qollanıw jolların túsindiredi.
Demek, pedagogikalıq texnika oqıtıwshılıq kásibinde sonday kásiplik hám jeke «tájiriybeler jıynaǵı, ol oqıtıwshınıń pedagogikalıq xızmetine tásir kórsetiwi, tálim-tárbiya háreketin shólkemlestiriwi hám basqarıw jumıslarında tiykarǵı jol kórsetiwshi bolıp xızmet kıladı.
Aldıńǵı hám novator oqıtıwshılardıń texnikalıq sheberligi pedagogikalıq háreket alıp barıwında, mimika hám pantomimika háreketlerinde, dawıstı basqara alıw ózgesheliklerinde kórinedi. Bunnan kelip shıqqan halda sonı aytıw múmkin, oqıtıwshılar pedagogikalıq qábiletin tereń iyelegen, kónlikpe hám tájiriybelerin ózlerinde anıq qáliplestirgen hám hár qanday pedagogikalıq sharayatlarda qollana alıw qábiletine iye.
Pedagogikada oqıtıwshı tereń sezimlerge beriliwin, jeke ómirinde hár túrli sharayatlar tásirinde keypiyatı ózgergen jaǵdaylarda ózin tutıp biliwıi talap etiledi. Bul procestiń jaqsı nátiyjeleri oqıtıwshınıń refleksiv qábiletlerinde kórinedi.
Pedagogikalıq texnikanıń jáne bir tiykarǵı ózgeshelikleri pedagogikalıq tásir kórsetiwde oqıtıwshınıń mánawiy hám estetikalıq kórinisi. Bul tárbiyalanıwshılarǵa birden kórinis beretuǵın ózgeshelikler bolıp esaplanadı. Eger oqıtıwshı ruwxıy tómenshik bolsa, sóylew sáwbetlesiwge orasholaq boladı, talǵamı tómen, ishki sezimlerin basqara almaytuǵin qopal bolsa, onıń tálim-tárbiya beriwi haqqında gáp bolıwı múmkin emes.
Pedagogikalıq texnikanıń sırların biliwı oqıtıwshı basshılıǵında alıp barılatuǵın shınıǵıwlar hám ózbetinshe pedagogikalıq xızmet procesinde qáliplesip baradı. Pedagogikalıq texnika sırların jetilisken dárejede iyelewde hám onı shólkemlestiriwde kásiplik tárepten oqıtıwshı ózin-ózi qáliplestirip barıwı, yaǵnıy óz aldına qoyǵan talaplarınan kelip shıqqan halda oqıwshınıń jeke pazıyletlerin hám kásiplik tájiriybelerin qáliplestiriwge qaratılǵan háreketi tiykarǵı rol oynaydı.
Pedagogikalıq texnikanıń tiykarǵı ózgesheliklerinen biri - oqıtıwshınıń oqıwshılar menen óz ara sáwbeti procesinde qáliplesetuǵın kásiplik texnikalıq kónlikpe hám tájiriybeleri. Bunda pedagogikalıq texnikanıń kónlikpe hám tájiriybeleri oqıtıwshınıń pedagogikalıq sheberligi menen baylanıslılıqta qáliplesip baradı.
Rawajlanǵan pedagogikalıq texnika ózgeshelikleri oqıtıwshıǵa oqıwshılar menen sóylesiw procesinde tiyisli sóz hám gáp dikciyası, qaras, ım-isharanı tez hám anıq tabıw, kútilmegen pedagogikalıq sharayatlarda basıqlıq penen anıq pikir júrgiziw, jaǵdaydı pikiri menen hám tez analiz qılıw sıyaqlı qábiletlerdi kórsetiwi menen beriledi. Pedagogikalıq texnikanıń usı ózgeshelikleri oqıtıwshınıń kásiplik sheberliginde anıq kórsetilgen individual jeke kórinisi, yaǵnıy oqıtıwshınıń psixologiyalıq-fiziologiyalıq ózgeshelikleri tiykarında onıń jeke pedagogikalıq texnikasın qáliplestiredi.
İndividual pedagogikalıq texnikanıń qáliplesiwi oqıtıwshınıń jası, jınısı, minez-qulqı, salamatlıǵı, anatomiyalıq-fiziologiyalıq ózgesheliklerine baylanıslı. Oqıtıwshılarda individual jeke pedagogikalıq texnika tájiriybelerin qáliplestiriw mashqalaları, ásirese, psixologiyalıq alımlardıń izertlew orayınan orın alǵan. Psixolog alımlar R.Z.Gaynutdinov, M.G.Davlechin, S.Jalilova, M.Abdullajanova sıyaqlı alımlar oqıtıwshılardıń individual kásiplik háreketin túpkilikli úyrenip, oqıtıwshılardıń jeke “Miynet professiogrammá’sın islep shıqtı. Alımlardıń pikirlerine kóre, oqıtıwshı professiogramması oqıtıwshılarǵa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplardı óz ishine aladı hám hár bir sabaq oqıtıwshısınıń bólek qánigelesken xarakteristikasın belgilep beredi. Tiykarınan olar oqıw orınlarında pedagogikalıq xızmet alıp baratuǵın “oqıtıwshı –ustaz professiogramması’’da tómendegi qásiyetler, yaǵnıy “pedagogikalıq texnika“ tájiriybeleri jámlengenligin atap ótedi:
1) Oqıtıwshılardıń jeke qásiyetleri: balalarǵa mehribanlıǵı, kishipeyilligi, kewilshekligi, miynetkeshligi.
2) Kásibine say bilimleri: tálim-tárbiya procesin biliwıi, pedagogikalıq hám psixologiyalıq bilim tiykarların iyelew, oqıwshılardıń jas ózgesheliklerine qarap psixologiyalıq imkaniyatlardı ańlawı, tárbiyalı tásir etiwdin nátiyjeli usıllarınan aqıllılıq penen paydalana alıwı, ata-analar hám jámáát penen alıp barılatuǵın háreket mazmunın puxta biliwı.
3) Kásibine say qásiyetler: milliy ideologiya, insanıy qádiriyatlar, milliy dástúr hám úrp-ádetlerdiń túp mazmunın túsiniwi, baqlawı, pedagogikalıq qábiletke iyeligi, ózin qolǵa alıp biliwıi, ózin ańlay alıwı, pedagogikalıq takt, sóylew mádeniyatı.
4) Jeke pedagogikalıq sheberligi: sabaq shınıǵıwlarında kerekli materiallardı tańlap biliwıi, oqıwshılardıń bilim háreketin basqarıwı, tálim-tárbiya háreketinde keleshekti rejelestiriwi, oqıwshılar jámáátin basqara alıwı.
5) Shólkemlestiriwshilik tájiriybesi: oqıwshılar jámáátin uyımlastırıp biliwıi, túrli qıyın waqıyalarda da oqıwshılar jámáátin basqarıwı, ámeliy mashqalalardı sheshiwde sheberligin kórsete alıwı.
6) Kommunikativlik tájiriybeleri: oqıwshılardı ózine qaratıp biliwıi, oqıwshılar hám ata-analar menen maqsetke muwapıq pedagogikalıq sóylesiwlerdi shólkemlestiriw, oqıwshılar toparındaǵı óz ara múnásibetlerdi bir qıylı aralıǵın tártipke salıwı.
7) gnostikalıq tájiriybeleri: Oqıwshılardıń psixikalıq halatı dárejesin anıqlay alıwı, óziniń pedagogikalıq háreketi nátiyjelerin kritikalıq analiz qıla alıwı, ustaz- oqıtıwshılar sheberligin teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úyrenip barıwı, psixologiyalıq hám pedagogikalıq ádebiyatlardan durıs paydalanıp biliwıi, oqıwshılar minez-qulqın hár tárepleme úyreniwi.
8) Dóretiwshilik qásiyetleri: óziniń pedagogikalıq sheberligin jetilistirip barıwı, oqıwshılardı tárbiyalawda óziniń dástúrin islep shıǵıwı hám onı tabıslı ámelge asırıwı, oqıwshılar kóz qarası menen waqıyalıqtı analiz qılıw qábileti, oqıwshılarǵa pedagogikalıq tásir nátiyjelerin aldınnan biliwıge umtılıwı.
Psixolog alımlardıń pikirine kóre, usı professiogramma jas oqıtıwshılarǵa ózleriniń keleshekte oqıtıwshılıq kásibin durıs hám sanalı tárizde iyelep, kásiplik sheberliklerin jetilistirip barıwına járdem beredi. Demek, oqıtıwshı professiogrammasında pedagogikalıq texnikanı iyelewdiń áhmiyetli ózgesheliklerinen biri bolıp, oqıtıwshılardıń óziniń kásiplik texnikasın hár tárepleme iyelep, rawajlandırıp barıwǵa hám ózinin kásiplik xızmetinen qanaatlanıwdı seziwge alıp keledi. Bulardıń barlıǵı oqıtıwshılardıń tınımsız pedagogikalıq miyneti arqalı júzege keledi. Oqıtıwshıniń pedagogikalıq texnikası – pedagogikalıq háreketiniń shólkemlestiriwshilik forması bolıp, qol menen tutıp bolmaytuǵın, oǵada uzaq dóretiwshilik izleniwler hám azap miynetli keshirmeler, tınımsız pedagogikalıq háreket, oqıtıwshınıń aqıl-parasatı, bilimi hám sheberligi menen ámelge asırılatuǵın qızǵın dóretiwshilik miynettiń nátiyjesi.
Bir taqılette alıp barılatuǵın ónim sebepli aktёr joqarı shoqqılardı iyeleydi. Ózgeler obrazın jámlestiriwde ol belgili bir qálipten shıǵıp kete almaydi. Demek, hárqanday dóretiwshilik, hátteki, pedagogikalıq dóretiwshilikte málim bir belgilengen tártipte qáliplesiwi kerek. Bul oqıtıwshınıń ishki keshirmeleri, sezimleri hám ishki reakciyaları tiykarında qurılıwı múmkin emes. Sebebi, tárbiyalaw barısında oqıtıwshınıń pedagogikalıq texnikası, yaǵnıy “bir qálipte”gi miynet mádeniyatı bar eken, ol basqa bir kásiplik háreketke uqsamaydı. Sol sebepli respublikamızda tárbiya beriwshi texnologiyalardı biliwıge umtılıw, oqıtıwshı kadrlardı tayarlaw hám olardıń tájiriybesin úziliksiz asırıp barıw oqıtıwshınıń bir qáliptegi miynet mádeniyatın qáliplestiriwge, pedagogikalıq texnika tájiriybelerin asırıp barıwǵa qaratılǵan. Sonı aytıp ótiw kerek, usı waqıtqa deyin bir oqıtıwshı joqarı oqıw ornın tamamlap, yaki tájiriybe asırıw kurslarında bilim alıp birden pedagogikalıq texnika sırların hár tárepleme biletuǵın tájiriybeli oqıtıwshı bolıp qalǵan joq. Oqıtıwshıda pedagogikalıq texnika oqıw orınlarında xızmet kórsetiw dáwirinde , oqıwshılar menen jeke sóylesiw waqtında, pedagogikalıq ámeliyatta qáliplesip baradı.
Hazirgi dáwir talaplarınan kelip shıqqan halda, oqıtıwshıǵa qoyılatuǵın juwapkershiligi keńeyip, jetilisip barmaqta. Mámleketimizde bilimlendiriw tarawında alıp barılıp atırǵan reformalardıń joqarı nátiyjeleri tikkeley oqıtıwshılardıń qızǵın miynetiniń nátiyjesine baylanıslı. Watanımızdıń jarqın keleshegi ushın jaslarımızdı hár tárepleme jetik, bárkamal insan qılıp kamalǵa keltiriwde oqıtıwshınıń kásiplik bilimi, iskerlik texnikası túpten jańalanıp, házirgi zaman talabına juwap bere alatuǵın dárejede bolıwı kerek. “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızam hám “Kadrlar tayarlawdıń milliy dástúri” talaplarına muwapıq oqıtıwshı óziniń tálim-tárbiya xızmetinde milliy-mádeniy insanıylıq qádiriyatlar ústinligine hárdayım itibar berip keliwi lazım. Oqıtıwshınıń pedagogikalıq texnikası hám watandı súyiwge, xalqımızdıń ruwxıy miyrasın bekkemlewge, oqıwshılardıń óz imkaniyatların erkin kórsetiwge tiykarlanǵan bolıwı shárt. Usı mánide belgili sóz ustası Tursunay Sodiqova shıǵarmalarında házirgi kún oqıtıwshısına qoyılatuǵın “Ustazlıqtıń shártleri” aqıllı túrde berilgen “… Siz insanlardıń hesh bir joq jerden “shaqanı kógertiw”, kewil qulpın ashıw, dúnyasın keńeytiw, keshegi halatınan búginin joqarı qılıw ushın bul iske qol urıńız. Lekin, aldın biliń: ómirińizdi sarıplap alıp barıp atırǵan háreketińiz tuwrıńızdaǵı oqıwshıǵa unap atır ma? Bar gáp sondaÁ
Keshirmeler, tınımsız pedagogikalıq iskerlik, oqıtıwshınıń pámi-parasatı, bilimi-sheberligi menen ámelge asırılatuǵın qızǵın dóretiwshilik miynettiń jemisi
Bir tempte alıp barılatuǵın sistemalı dóretiwshilik shınıǵıwlar sebepli aktёr joqarı shoqqılardı iyeleydi. Ózgeler obrazın jámlestiriwde ol belgili bir qálipten hasla shıǵıp kete almaydı. Demek, hár qanday dóretiwshilik, hátte pedagogikalıq dóretiwshilik te belgilengen qálipte qáliplesiwi kerek. Ol oqıtıwshınıń ishki keshirmeleri, tuyǵıları hám sezimlik reakciyaları tiykarında qurılıwı hasla múmkin emes. Sebebi tárbiyalaw ónerinde oqıtıwshınıń pedagogikalıq texnikası, yaǵnıy «bir qáliptegi» miynet mádeniyatı bar, ol basqa qanday da kásiplik iskerlikke hasla uqsamaydı. Sonıń ushın, respublikamızda tárbiyalıq texnologiyalardı turaqlı biliwıge umtılıw, oqıtıwshı kadrlardı tayarlaw hám olardıń bilimin úziliksiz asırıp barıw oqıtıwshınıń bir qáliptegi miynet mádeniyatın qáliplestiriwge, pedagogikalıq texnika tájiriybelerin turaqlı túrde asırıp barıwǵa qaratılǵan. Ayrıqsha atap ótiw kerek, elege shekem birde bir oqıtıwshı joqarı bilimlendiriw mákemesin tamamlap, yaki tájiriybe asırıw kurslarında bilim alıp, birden pedagogika sırların tolıq biletuǵın tájiriybeli oqıtıwshı bolıp qalǵan joq. Oqıtıwshıda pedagogikalıq texnika bilimlendiriw mákemelerinde iskerlik kórsetiw procesinde oqıwshılar menen jeke túrde sáwbetlesiw procesinde pedagogikalıq ámeliyatta qáliplesip baradı.
Házirgi dáwir talapları kóz-qarasınan oqıtıwshıǵa qoyılatuǵın juwapkershilik sezimi keńeyip, quramalasıp barmaqta. Mámleketimizde tálim-tárbiya procesinde alıp barılatuǵın reformalardıń joqarı nátiyjeleri tikkeley oqıtıwshılardıń qızǵın miyneti nátiyjesine baylanıslı. Watanımızdıń jarqın keleshegi ushın áwladtı hár tárepleme jetik, bárkamal insan etip er jettiriwde oqıtıwshınıń kásiplik bilimi, iskerlik texnikası, ulıwma jańalanıp, házirgi zaman talaplarına juwap bere alatuǵın dárejede bolıwı kerek. «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızam hám «Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlama»sı talaplarına muwapıq oqıtıwshı óziniń tálim-tárbiyalıq iskerliginde milliy-mádeniy hám ulıwmainsanıy qádiriyatlardıń joqarılıǵına bárqulla itibar berip keliwi lazım. Oqıtıwshınıń pedagogikalıq texnikası hám watansúyiwshilikke, xalqımızdın mánáwiy miyrasın bekkemlewge, oqıwshılardıń óz imkaniyatların erkin sáwlelendiriwge tiykarlanǵan bolıwı kerek. Usı mánide belgili sóz sheberi Tursınay Sodiqovanıń shıǵarmalarında házirgi kún oqıtıwshısına qoyılatuǵın «Ustazlıqtıń shártleri» orınlı berilgen: «Siz insanlardıń hesh bir joq jerden «shaqasın kógertiw», «kewil qulpın ashıw, dúnyasın keńeytiw, keshegi jaǵdayınan búginin bálentirek qılıw ushın usı isti qolǵa aldıńız. Biraq aldın biliń: ómirińizdi sarplap alıp barıp atırǵan háreketlerińiz qarsı aldıńızdaǵı oqıwshıǵa unap atır ma? joqpa? Bar gáp usındaÁ Ustazlıqtı qálegen, usı kásipte oqıǵan adam ustaz bolıp qalmaydı. Ustazlıqtıń ózine tán ólshemleri, basıp óte almaytuǵın shegara sızıqları barÁ Birinshiden, kewlińizde ustaz-oqıtıwshınıń jazılǵan hám jazılmaǵan nızam-qaǵıydalarına boysınaman degen Allaǵa antıńız bolsın. Ekinshiden, niyetińiz pák bolsın. Men insanlardı tek jaqsılıqqa úyretemen deń, izimde óz qolım menen jaratılǵan payızlı baǵlar qaladı dep tilek tileń. Sebebi, shákirtlerimiz siziń sharapatıńız benen tek sawap islerge jaqın bolsın. Úshinshiden, haqıyqıy ustaz bolaman deseńiz, birewge qanday da nárseni úyretiwdi shın kewilden qáleń hám siz ilim alıwshıda ilim alıwǵa muhabbat oyatıń.
Hár bir isińizge pidayılıq penen kirisiń. Bunıń atın ıqlas dep ataydı. Usı háwes Sizde qansha kúshli bolsa, táńri sizge sonsha kóp uqıp beredi, jer beredi, múshkillerińizdi ózi ańsatlastıradı. Oqıtıwshılıqta dem alısqa shıǵıw, den sawlıǵı, keypiyatqa qarap iskerlikti toqtatıw degen gáp bolmaydı. Jolda da, shólde de barlıq máwsim, barlıq mánzilde, ómirińizdiń aqırǵı tochkasına shekem siz jumıs ústindesiz. Bul siziń barlıǵıńız, hár bir sóz, hár bir ım-isharańız adamlar ushın nur, mádet hám qutqarıwshılıq.
Názerden qalǵan, ǵarǵıs alǵan, biypárwa ustazlar tárbiya máskanlarına qádem baspawı kerek. Olar isley beredi, biraq oqıtıwshılıqtıń nanı juqpaydı, ráhát kórmeydi, basınan bále arılmaydı, niyetlerine jetpeydi. Sebebi, muqaddes kitaplarda: «mısal bersek, iyelep turǵan kásibińizden beremiz» -dep jazılǵan. Kásipke hadallıq ullı sıyınıw. Jazıwshı oqıtıwshıdan óz kásibine sadıq bolıwdı, pidayılıqtı, joqarı mánawiyattı, tınımsız miynetti, oqıwshılarǵa salıstırǵanda mehir hám muhabbattı, hadal hám pákize bolıwdı talap etedi. Bul oqıtıwshı pedagogikalıq texnikasınıń zárúr ózgesheliklerinen biri.
Oqıtıwshınıń sırtqı kórinisi, pedagogikalıq texnikasın kórsetiwshi áhmiyetli ózgesheliklerinen biri. Hár qanday insannıń sırtqı korinisi átiraptaǵılarǵa estetikalıq mánis hám zawıq berip, turaqlı itibarda bolıwın umıtpawımız kerek. Oqıtıwshınıń sırtqı kórinisin, tiykarınan júzege shıǵarıwshı zárúr ózgeshelikleri onıń shegarasındaǵı mehribanlıq, júrisinde saldamanlıq, tábiyiylik. Oqıtıwshı klasına kiriwi menen sózsiz oqıwshılar itibarında boladı, olar menen sáwbetlesiwge kirisedi.
Klass saxnasında orınlanıp atırǵan onıń ya unamlı ya unamsız qıymıl-háreketlerine tásir ótkere baslaydı. Ásirese, jas oqıtıwshılar eń dáslepki ret sabaqqa kiriwinen aldın tolqıwların, qorqıwın jeńiwi, ózin erkin tutıwı birinshi sabaq payıtında júz beriwi múmkin bolǵan hár qanday kewilsizliklerden ózlerin joǵaltpawı lazım.
Oqıtıwshınıń sırtqı kórinisinde pedagogikalıq texnikası sistemasındaǵı mimikalıq, pantomimikalıq halatlar belgili áhmiyetke iye. Oqıtıwshınıń qıymıl-háreketin tikkeley júzege shıǵarıwshı mimikalıq hám pantomimikalıq beriliwi, oqıtıwshınıń ım-isharasında, mánili qaraslarında xoshametlewshi yaki mısqıllı mıyıq tartıwında kórinedi hám olar oqıtıwshı-tárbiyashınıń pedagogikalıq tásir kórsetiwshi, shınıǵıwlardı nátiyjeli hám puxta ótiwine jaǵday jaratadı.
Mimika – bul óz pikirlerin, keypiyatın, halatın, keshirmelerin qas, kóz bet álpet muskulleriniń háreketi menen bayan etiw óneri. Geyde oqıtıwshı bet álpetiniń hám kóz qarasınıń túrleniwi oqıwshılarda úlken tásir kórsetedi.
Mimikalıq háreketler, túrleniwler maǵlıwmatlardıń sezimlik áhmiyetin kúsheytip olardı tereń ózlestiriw imkaniyatın beredi. Oqıwshılar oqıtıwshınıń qatnası hám qıymıl-háreketine qaray keypiyatın, múnásibetin tez «uǵıp» aladı. Sonıń ushın shańaraqtaǵı bazı kewilsizlikler, sezimlerge beriliw, ǵam hám táshwishlerdiń oqıtıwshı bet álpetinde hám mimikalıq belgilerinde sáwleleniwi múmkin emes. Sebebi, usı kewilsizlikler oqıtıwshınıń pedagogikalıq iskerliginde sabaq shınıǵıwların tolıq orınlawda óziniń unamsız tásirin kórsetedi. Oqıtıwshınıń bet álpetinde mimikalıq belgilerinde tek sabaq shınıǵıwlarına tán bolǵan oqıwshılarǵa tálim hám tárbiyalıq tapsırmalardı sheshiwde járdem bere alatuǵın kórinislerdi bayanlaw múmkin.
Oqıtıwshınıń bet álpetindegi kórinisi, sóylewi, oqıwshılar menen óz ara múnásibeti onıń individual xarakterine sáykes bolıwı kerek. Oqıtıwshı bet álpetindegi kórinisindegi mimikalıq beriliwi, tálim-tárbiya nızamlılıqlarına sáykes isenim, maqullaw, qadaǵan etiw, narazılıq, quwanısh, maqtanıw, qızıǵıwshılıq, biyparıqlıq, ekileniw sıyaqlı ózgesheliklerdi kórsetiwi múmkin. Bunda dawıstaǵı hár túrli ózgerisler, sóylewdiń túsinikli bayan etiliwi belgili áhmiyetke iye. Mimikanıń beriliwiniń tiykarǵı belgilerin sáwlelendiriwde kóz, qas, bet álpet kórinisi qatnasadı. Qas, kóz, bet álpet oqıwshılar juwabınan qanaatlanıw, quwanıw, maqtanıw yaki moyınlaw, narazılıq, qanaatlanbaw, qapa bolıw hám basqa da belgilerdi sáwlelendiriw menen birge oqıwshılar dıqqatın bólmesten, basqalarǵa kesent etpesten tálim-tárbiya jumısların nátiyjeli alıp barıwda da járdem beredi. Sonı ayrıqsha aytıp ótiw tiyis, mimikalıq beriliw oqıtıwshınıń xarakterin, ishki dúnyasın, mánawiyatın pedagogikalıq iskerliktiń individual ózgesheliklerin kemshiliksiz bayan etedi. Oqıtıwshınıń mimikası sáwlelengen kóz qarası, oqıwshılarǵa yaki ayırım oqıwshıǵa qaratılǵan boladı. Doskaǵa, esikke, aynaǵa kórgizbeli qurallarǵa yaki diywallarǵa názer taslap mimika belgilerin kórsetiw hasla múmkin emes.
Pantomimika – bul oqıtıwshınıń gewdesi, kol, ayaq, háreketin tártipke salıwshı usıl. Oqıtıwshılardıń tálim-tárbiyalıq iskerliginde oqıwshılar menen sáwbeti belgili áhmiyetkke iye ekenligi hámmege málim. Biraq oqıwshılar menen sáwbette oqıtıwshınıń pantomimikası, yaǵnıy gewde, qol, ayaq háreketi durıs kórsetilmese, tálim-tárbiyaǵa tiykarlanǵan sáwbet nátiyje bermewi múmkin. Oqıtıwshı óz gewdesi, qolı, ayaq háreketleriniń halatı arqalı hár qanday pedagogikalıq maǵlıwmatlardıń obrazın «sıza» alsa, oqıwshılar bunnan zawıqlanadı, olar ishki sezim-tuyǵıları, sırtqı sezimleri menen qosılıp pútin sananı, oqıw materialları mazmunın ózlestiriwge qaratadı. Pantomimika gewdeni tik tutıp júre biliwı, qol hám ayaq háreketleriniń bir-birine sáykesligi, pikirlerdi anıq hám tolıq bayan etip, qolın, basın hár túrli háreketlerde kórsetiw oqıtıwshınıń óz bilimine kúshine isenimin bildiredi. Sonıń ushın oqıtıwshınıń oqıwshılar aldında ózin tuta biliwı halatın tárbiyalawı lazım (ayaqları 12-15 sm keńlikte, bir ayaq sál aldıǵa qoyılǵan halda turıw) Oqıtıwshınıń júrisi, qol hám ayaq arqalı, ım-isharaları artıqsha háreketlerden jıraq bolıwı kerek. mısalı, auditoriyada aldıǵa, artqa tez-tez júriw, qolları menen hár túrli ım-ishara qılıw, basın hár tárepke silkiw hám t.b. Bunday halatlar sabaq dawamında oqıwshılardıń itibarın bólip, ashıwın keltiredi, úyrenilip atırǵan pánge, oqıtıwshıǵa bolǵan húrmecizlik keypiyatın oyatadı.
Oqıtıwshı sabaq ótiwi barısında tek aldıǵa júriwi usınıladı. Ol ana jaqtan mına jaqqa júriwi talabalardıń pikirin bóledi. Aldı tárepke júrip baratırǵanında oqıtıwshı zárúr waqıyalardı bayanlawı múmkin, sebebi bunda talabalar oqıtıwshını pútkil dıqqatı menen esitedi.
Oqıtıwshınıń pantomimikalıq háreketleri sistemasında óz sezimlik halatın basqara alıw belgili áhmiyetke iye. Oqıtıwshı oqıwshılar menen pikirlesiw dawamında qızǵın baqlaw astında boladı. Onıń keypiyatındaǵı ózgerisler pantomimikalıq háreketlerinde sáwlelenedi. Sol sebepli oqıwshılarǵa tálim-tárbiyalıq tásir kórsetiw dawamında (sabaqta, sabaqtan tısqarı shınıǵıwlar waqtında, tárbiyalıq isler waqtında) óz sezimlerin basqara alıwı, saldamanlı bolıwı, úmitbaǵıshlawshı, maqullawshı keypiyatta bola alıw qábiletlerine iye bolıwı zárúr. Pantomimikalıq háreketler sisteması oqıtıwshıda birden payda bolatuǵın kónlikpe emes. Bunıń ushın oqıtıwshı óz ústinde tınımsız islewi, dáslepki pedagogikalıq xızmet dáwirinde kemshiliklerdi tez ańlap, saplastıra alıwı kerek. Sebebi jıllar dawamında oqıtıwshı óziniń hár bir háreketine beyimlesip, onı ádet etip alıwı múmkin. Tolıq pantomimikalıq tájiriybelerge iye bolǵan oqıtıwshı ózin-ózi qadaǵalay aladı. Kóp jıllıq iskerligi dawamında salamat nerv sistemasın ózinde tárbiyalap, nervın zorıqtırıwdan, sezimlik hám aqılıy zorıǵıwlardan ózin saqlay aladı.
Oqıtıw nátiyjeliligin asırıw hám dóretiwshilik tárbiyalıq tásir kórsetiw ushın oqıtıwshılardıń háreketlerinde bolıwı lazım. Atap aytqanda gumanitar pánlerdin oqıtıwshıları aktёrlıq qábiletke iye bolıwı tiyis. Belgili temalar, obrazlar, tariyxıy qaharmanlar haqqında sóz etkende, aktёrlıq rejissёrlıq tájiriybeler zárúr. Olar oqıtıwshıda oqıwshılardıń sezim-tuyǵılarına tásir kórsetiwde, tema qaharmanlarına sezimlik-qádiriyatlı múnásibette bolıw tájiriybesin ózlestiriwge járdemlesedi.