Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Pedagogikalıq takttı iyelew kónlikpeleri. Pedagogikalıq takt padagogikalıq sheberlik penen birgelikte jıllar dawamında oqıtıwshılar tájiriybesin úyrengen halında hám óz turmıslıq hám kásiplik iskerligi tájiriybelerinen kelip shıǵıp qáliplestirip barıladı. Oqıtıwshınıń ruwxıy jaqtan jetiskenlik dárejesi, takt sırların úyreniwde oqıwshılar menen qatnasıqta bolıw kónlikpe hámbilimlerin iyelewi, arnawlı psixologiyalıq bilimlerge iye bolıwında, óz ústinde tınımsız islewi nátiyjesinde erisiledi. Aldın bul bilimler oqıwshılardıń jaslıq qásiyetleri psixologiyasın hám balalardıń individual xarakterin biliwı menen baylanıslı.
Etikalıq tiykarlardı biliwı, háreketlerde etikalıq mánini kórsetiw úlken áhmiyetke iye. Sonıń menen birgelikte, oqıwshı ruwxıyatına unamlı tárbiyalıq tásir etiw jolların biliwı oqıtıwshılardıń kúndelikli iskerligine aylanıwı kerek:

• 
  Oqıwshılardı shın júrekten jaqsı kóriw, óz muhabbatın óz ara qatnasıqta kórsete alıw;
  
• 
  Oqıwshılar minez-qulqı hám ruwxıyatındaǵı jasırın ishki sezimlerdi ańlawǵa háreket islew, kóriw hám baqlaw;
  
• 
  Klass toparındaǵı hár qıylı jaǵdayǵa úylesiw;
  
• 
  Klass toparı menen óz-ara tatıwlıqtı tálim-tárbiyalıq maqsetke say jolın tańlaw;
  
• 
  Oqıwshılar menen rásmiy emes sáwbetlerde óziniń ishki sezimlerin bildirmewlik, kerisinshe olardıń isenimine erisiw.
  

Pedagogikalıq takttıń tiykarǵı qásiyeti sonnan ibarat, oqıtıwshıǵa qatnasıqtı unamlı sezimler tiykarında qurıwǵa, oqıwshılar menen kontaktqa kirisiw stillerin saqlawǵa járdem beredi. Pedagogikalıq takttıń tómendegi qásiyetleri házirgi kúnde tabıs tiykarı esaplanadı:

• 
  Oqıtıwshı pedagogikalıq takt talaplarına ámel qılıp, ózinde sóylewdiń erkin demokratiyalıq tiykarın qáliplestiredi;
  
• 
  Klass jámáátinde ańlı intizamdı payda etedi; oqıwshılar menen haqıyqıy sóylew mádeniyatına erisedi;
  
• 
  Oqıtıwshı klassta jeke (avtoritar) hukimranlıqtan, erkin sóylewge ótip, demokratiyalıq principler tiykarında pedagogikalıq iskerlikke kirisiw qálpin qollanadı;
  
• 
  Oqıwshılardı ańlı ráwishte tártip-intizamǵa sóylew tiykarında úyretedi.
  

Pedagogikalıq takt tiykarında oqıtıwshı oqıwshılar menen sáwbetlesiwde qarama –qarsılıqqa jol qoymawı óz-ara qatnasıqtı durıs shólkemlestiriwge járdem beredi. Bizge belgili, oqıtıwshınıń pikirleri salıstırmalılıq hám subektivlik tańbaları da bar. Ol hámmege birdey durıs qatnasıqta bola almawı tábiyiy jaǵday, biraq ol tiykarınan hámme oqıwshılarǵa jaqsı niyetli, jaqsılıq qılıwǵa umtılıwshı, ádil adam ekenligine isenim sezimin oyatıwı kerek. Bul jaǵday pedagogikalıq takttıń áhmiyetli qásiyetleriniń biri.
Pedagogikalıq etikanıń áhmiyetli qásiyetleriniń biri bolǵan kewilsheklik insannıń átirapındaǵı adamlar menen qáliplesken jaqın qatnasıqta bolıwǵa umtılıw dep táriplenedi. Bul umtılıw oqıtıwshınıń oqıwshılar hám átirapındaǵı adamlar menen tez baylanıs jasap kete alıwı hám belgilegen maqsetke erisiwin támiyinleydi. Álbette, bul proces birden bolmaydı, ásirese jas oqıtıwshılardıń psixologiyalıq bilim, adamlar menen qatnasta álpayımlıq, ıqtıyatlılıq talap etiledi. Psixologlar oqıtıwshılardıń kewilsheklik qásiyetin eki túrdegi adamlar xarakterinde jámlengen dep aytadı:
Birinshisi, ekstravert shaxslar: Olar hámme jumıslarda aktiv, saldamlı hám awır, tınıshlıqqa hám tásirsheńlikke meyil adamlar esaplanadı.
Ekinshisi, intravert shaxslar: Olar tek óziniń ishki dúnyasına beriliwshi, dógeregindegi adamlarǵa aralaspaytuǵın, ózin–ózi qadaǵalaytuǵın, hámme waqıt ishki qorqıwǵa meyil adamlar esaplanadı.
Pedagog alımlar oqıtıwshınıń kewilshekligi ekstravert hám intravert qásiyetlerge iye bolǵan shaxslar xarakteriniń birlesiwinde payda bolıwın atap kórsetedi. Biraq, kóbinese, pedagogikada ekstravert tiptegi shaxslar kewilshek insanlar sıpatında aytılǵan. Oqıtıwshıda sol sezimlerdiń bar ekenligi, onıń pedagogikalıq takt qaǵıydalarına ámel qılıp kewilsheklik qásiyetlerin rawajlandırıwshı pedagogikalıq sheberlik sırların rawajlandırıwdıń shárti bolıp esaplanadı.
Kewilsheklik qatnasıǵın hámme waqıt óz kásiplik iskerliginde jámlegen oqıtıwshı tómendegilerdi umıtpawı kerek:

• 
  Klass jámáátine salıstırmalı bir qáliptegi pikirlerdiń anıq bir sistemasına iye bolıw;
  
• 
  Oqıwshılar menen hámme waqıt erkin qatnas qıla alıwı, hár bir oqıwshıǵa individual shaxs sıpatında qarawı;
  
• 
  Bir oqıwshınıń da jaman bolıwına, olardıń húrmet-itibarına erisiwi múmkin emesligine isenim payda etiw;
  
• 
  Bir oqıwshıǵada salıstırmalı túrde isenimsizlik, jaman qatnas klass jámááti menen óz ara jaqsı qatnastı jolǵa qoyılıwına kesent etiwin biliwı ;
  
• 
  Oqıwshılar menen qatnasta hádden zıyat aralıqtı (subardinaciya) saqlaw múmkin emesligi;
  
• 
  Klass jámáátinde bolatuǵın kúlkili jaǵdaylarda oqıtıwshınıń oǵada saldamlı hám qattı bolıwı jámááttegi qolaysız awhaldı qıyınlastırıp jiberiwin umıtpawı;
  
• 
  Hár bir oqıwshıǵa beriletuǵın ádil baha (unamlı hám unamsız) oqıtıwshı hám oqıwshı arasındaǵı qatnastı bekkemleytuǵın kópir ekenligin umıtpaw.
  

Oqıtıwshınıń kásiplik pedagogikalıq iskerliginde kewilsheklik pazıyleti oqıwshılar jámááti menen qızǵınlı, jeńisli qatnasqa kirip ketiwinde kórinedi. Eń dáslep, oqıtıwshı óziniń kásiplik pdagogikalıq kewilsheklik pazıyleti haqqında hám onıń ne ekenligin hám quramı nelerden ibaratlıǵı haqqında anıq maǵlıwmatqa iye bolıwı kerek. Sonıń menen birgelikte, oqıtıwshı óziniń kásibine tán bolǵan jeke pazıyletleri tárepinen itibar berip, kewilshekliktiń qanday táreplerin ózinde qáliplestiriw kerekligin anıqlawı hám óz-ózinde kommunikativlik sezimlerin tárbiyalawdıń jeke planın dúziwi kerek.
Pedagogikalıq kommunikaciyanıń oqıtıwshı kásiplik iskerligindegi áhmiyeti sonnan ibarat, onda oqıtıwshınıń joqarı kommunikativlik mádeniyatı qanday ekenligi kórinedi. Oqıwshınıń kommunikativlik mádeniyatı, óz gezeginde, túrli padagogikalıq jaǵdaylarda payda bolatuǵın ápiwayı insanıy kewilsheklik qásiyetine tayanadı. Hár birimizde, óz jeke sóylewimizdiń hám basqalardıń bizler menen alıp baratuǵın mazalı, álpayım sóylewinen kóplegen ájayıp tásirler esimizde saqlanadı. Óz ara qatnasıqta kewilsheklik pazıyletlerin kórsetetuǵın kóplegen pedagog ustazlardı bilemiz. Olar hár qanday jaǵdaylarda adamlar menen arqayın qatnasqa kirip kete aladı. Biraq, sóylewde pútin sáwbet procesinde tek ózine qaratıp, kommunikaciyanıń qaq ortasında iskerlik kórsetiwdi qáleytuǵın oqıtıwshılar da bar. Turmısta jáne sonday oqıtıwshılar ushırasadı, olar sóylewde az sóyleytuǵın, sáwbetke qatnasıwdı onsha qálemeydi, aktiv kommunikativlik roldi orınlamaydı. Tek kommunikativlik qulqı menen sáwbetlesin qollap turadı. Geyde hesh kim menen ulıwma qatnasqa kirise almaytuǵın qabaǵı úyilip júretuǵın qatlamǵa kiretuǵın oqıtıwshılar da ushırasadı. Biraq, pedagogikalıq iskerlikte qatnastaǵı álpayımlılıq tek insanıy pazıylet sıpatında emes, oqıtıwshılıq kásibin tańlaǵan hár bir adamnıń kásibindegi joqarı jeke pazıyleti sıpatında kórinedi. Álpayımlılıq, shıǵıs tulǵaları dóretiwshiliginde joqarı ádep úlgisi sıpatında súwretlengen. Kewilsheklik, oqıtıwshı ushın ájayıp bezew bolıp esaplanadı hám pikirlesiw ádebi sıpatında analizlenip, oqıwshılar sanasına sińdirilgen.
Oqıtıwshıniń jaqsı sózliligi hám kewilshekligi ózinde pútin bir global insanıylıq procesin qamtıp alatuǵın, kóplegen bóleklerden turatuǵın ájayıp pazıyletlerdiń biri. Óz pedagogikalıq kásibinen keshken burınǵı oqıtıwshılar menen sáwbet qılǵan waqıtta sol nárse belgili boladı: olardıń kópshiligi qopal, sóylewde takciz bolǵan adamlar. Adamlar menen qatnasqa kirisiw, olar ushın qızıq emes. Sol sebepten oqıtıwshı sıpatında kásiplik qásiyetleri qáliplespegen. Sóylew procesi – hámme waqıt, uzaqta da waqıt dawamında qáliplesiwshi, keń qamtıp alatuǵın proces. Sonıń ushın pedagogikalıq iskerlik – qatnasta qopal, takciz oqıtıwshılardı sharshatadı, jumıs procesi ashıwına tiyedi, bilimlendiriw mákemesindegi iskerligine zıyan keltiredi.
Álpayımlılıq hám kewilsheklik shaxstıń insanıy pazıyleti sıpatında oqıtıwshılardıń da kásiplik iskerligindegi joqarı pazıyletlerinen birine aylanıp, oqıtıwshınıń pedagogikalıq sóylewiniń keńeyiwin támiynleydi. Pedagogika joqarı tálim mákemelerinde talabalardı kásipke baǵdarlawda, álpayımlıq hám kewilsheklikti qáliplestiriw ushın arnawlı tayarlıqtan ótiwdi talap etedi. Oqıtıwshınıń kewilshekligi úsh quramdi birlestiretuǵın proces bolıp esaplanadı:

• 
  Sóylewde zárúrliktiń bar ekenligi;
  
• 
  Sóylewden keyin, sóylew waqıtında, sóylewge shekemgi jaqsı keypiyatı;
  
• 
  Kommunikativlik kónlikpelerge iye bolıw.
  

Usı tártipte sóylewdiń oqıtıwshı kásiplik iskerligindegi unamlı tárepleri kórsetilgen. Biraq, sóylew ushın zárúrliktiń hámme waqıt bar ekenligi – ulıwma insanıy qásiyet bolıp, ol bárshe kásip iyelerine tiyisli.
Orıs alımı A.V. Mudrik óziniń ilimiy izertlewlerinde oqıtıwshınıń álpayımlılıq menen sóylewge kirisiwi hám oǵan kónlikpe payda etiwge qaraǵanda qábiletin anıqlaytuǵın tómendegilerdi ajıratıp kórsetedi:

• 
  insan oylawınıń ózine tán qásiyetlerge saylıǵı;
  
• 
  Sóylew mádeniyatın jaqsı iyelegenlik yaki sóylewde erkinlik;
  
• 
  Álpayımlılıq hám sózge sheberlik ;
  
• 
  Empatiya hám óz – ózinen payda bolatuǵın ótkir zeyinge iye bolıw;
  
• 
  Belgili bir maqsetke qaratılǵan anıq jámiyetlik qatnasıq (mısalı, sóylew procesiniń nátiyjelerine emes, bálki ózine qaraǵanda qızıǵıwshańlıq);
  
• 
  Kommunikativlik sheberlikte – waqıttı, sáwbetlesiniń ishki dúnyasın, qatnasıqtı, jaǵdaydı anıq nıshanǵa alıw.
  

Usı qarastan sonı aytıw kerek: oqıtıwshınıń kásiplik iskerliginde bar bolǵan pedagogikalıq kewilsheklik te ózine tán mazmunǵa iye hám onıń tómendegi bóleklerin ajıratıp kórsetiw múmkin:

• 
  Tálim hám tárbiyanıń túrli jaǵdaylarda oqıwshılar menen turaqlı qatnasıqta bolıw ushın qarar tapqan zárúrliktiń bar ekenligi;
  
• 
  Oqıtıwshınıń jeke hám kásiplik jaqtan kewilsheklik hám álpayımlılıq pazıyletlerin kórsetiwde tıǵız baylanıslılıqtıń turaqlılıǵı;
  
• 
  Kewilsheklik hám álpayımlılıqtıń hámme basqıshlarında ruwxıy jamanlıqtı seziw;
  
• 
  Sóylewdiń nátiyjeliligi hám pedagogikalıq iskerliktiń túrli quramlarına unamlı tásir etiwi;
  
• 
  Pedagogikalıq kommunikaciya procesin ámelge asırıwda qábilettiń bar ekenligi;
  
• 
  Oqıtıwshıniń pedgogikaliq kommunikativlik kónlikpelerin turaqlı iyelep barıwı.
  

Házirgi kúnde tálim–tárbiyanıń insanıy, demokratiyalıq xarakterde ekenligi, oqıwshılardi erkin, ǵárezsiz pikir júrgiziwge hám ańlı intizamǵa úyretiw, intellektual hám ruwxıy – etikalıq jaqtan tárbiyalaw, oqıtıwshıdan keń bilimge, kásiplik kónlikpelerge, joqarı etikeliq pazıyletlerge iye bolıwdı talap etedi. Usı jaqtan oqıtıwshınıń oqıwshılar menen qatnasıǵında “Pedagogikalıq takt” áhmiyetli pedagogikalıq qábilet sıpatında qaraladı.
Takt sózi áwelden pedagogikada tárbiyalıq tásir etiw mánisin ańlatadı hám oqıwshılar menen ózara qatnasıqtı basqarıwǵa járdem beriwshi etikaliq kategoriya sıpatında táriplenedi. Oqıwshılar menen sóylew procesinde bolatuǵın eń awır jaǵdaylarda da pedagogikalıq takt oqıtıwshıdan basıqlıqtı, sáwbetlesine qaraǵanda húrmet hám sıylasıqtı talap etedi.
Pedagogikalıq takt – oqıtıwshı kásiplik sheberliginiń tiykarı bolıp, oqıwshılarǵa hámme demokratiyalıq talaplar tiykarında pedagogikalıq tásir ótkeriw, sóylewde insanıylıq sezimleri tiykarında ornatıw ólshemi, oqıwshılarǵa ǵárezsiz pikir júrgiziwdi hám ańlı intizamdı qáliplestiriw kónlikpelerin payda etiw qálpi. Pedagogikada oqıtıwshınıń oqıwshılar menen qatnasıǵı olardıń jas qásiyetlerine qarap belgileniwi hám bul nızamǵa ámel qılınıwı qatal talap etiledi. Sonday - aq, oqıtıwshı tálim –tárbiya procesinde ele tolıq qáliplespegen, tásirlerge hám ruwxıy sezimlerge tez beriliwshi, ata- anasınıń súyikli perzenti bolǵan jas kewil iyeleri menen sóylesiw waqtında hesh umıtpawı kerek. Oqıwshılar menen sóylesiwde pedagogikalıq taktqa qarsı bolǵan qopallıq, ádalacızlıq, qorqıtıw, kewilge tiyiw, mensinbewshilik, pedagogikaǵa qarsı bolǵan jazalaw usılların qollanıw hám basqa olar shaxsına unamsız tásir etetuǵın túrli jargon sózlerdi qollanıw oqıwshılar kewilin ulıwma pitpeytuǵin dárejede jaralap qoyıwı, yaki oqıtıwshınıń dárejesine zıyan jetkeriwi múmkin. Oqıtıwshı hám oqıwshı ortasındaǵı bunday qarama-qarsılıqlar, kóbinese, sabaq hám sabaqtan tısqarı proceslerde gúzetiledi. Bunda, ásirese, jas oqıtıwshılardıń pedagogikalıq takt sırların bilmewi, tájiriybesizligi pánt beredi.
Oqıtıwshıniń taktikalıq sheberligi birden qáliplesip qalmaydı, ol jıllar dawamında pedagogikalıq iskerlikte, ustazlar tájiriybesin úyreniwde, sabaq procesinde, klasstan tısqarı iskerlikte hám tárbiyalıq sabaqlarda oqıwshılar menen sóylewde rawajlanıp baradı. Sabaq procesinde sheberliktiń tiykarı bolǵan pedagogikalıq taktqa iye bolıw oqıtıwshı ushın júdá zárúr .