Jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi

Sovuq urishining oldini olishga qaratilgan gigiyenik tadbirlar.
1. Havo harorati -20o dan past va shamol bo`lgan sharoitda uzoq davom etadigan jismoniy mashg`ulotlar va turistik yurishlar tavsiya etilmaydi.
2. Jundan tayyorlangan bosh kiyimi (qalpoq) quloqlarni yopib turishi kerak.
3. Flaneldan tikilgan kuylak va trusilar.
4. Jundan to`qilgan qo`lqop. Chang`i sportida jun qo`lpoq ustidan uzun charm qo`lqop kiyiladi.
5. Mashq oldidan yuqori kaloriyali issiq ovqat iste`mol qilinadi. Sovuq sharoitda ovqat kaloriyasi 15-25 % ga ko`paytiriladi. Ovqat kaloriyasi asosan hayvon yog`i va go`shti hisobiga ko`paytiriladi.
6. Qor ustiga o`tirmaslik, kiyim va poyabzalni ho`l va nam bo`lishidan saqlash lozim.
7. Sportchilar sovuq urishining birinchi belgilari bilan yaxshi tanish bo`lishlari va bu belgilarni bir-birlarida kuzatib turishlari lozim. Sovuq urishning birinchi belgilari sezilishi bilanoq zarur tadbirlar amalga oshirilishi kerak.
Sovuq urishining belgilari.
Yuz terisining oqarishi, burun, quloq, qo`l-oyoq barmoqlarining jimirlab og`rishi, so`ngra sezuvchanlikning yo`qolishi.
Birinchi tibbiy yordam.
Sovuq urish belgisi paydo bo`lgan sohani jun sharf, qo`lqop, ro`mol yoki qo`l bilan uqalash kerak. Shu joyning terisi qizarguncha, jimirlash va og`riq yo`qolgunicha uqalash davom etishi kerak.
Sovuq urgan sportchi iloji boricha tezroq issiq binoga olib borilishi, issiq ko`rpa-to`shakka yotqizilishi kerak. Unga issiq choy, kofe, ovqat beriladi. Qo`l-oyoqlariga issiq grelka qo`yiladi.
Yurak- tomir ishini yaxshilash uchun kofein, kordiamin, kamfora (shularning bittasi) 1-2 ml teri ostiga in`yeksiya qilinadi.
Izoh: Sovuq urgan joyni qor bilan ishqalash man etiladi. Chunki qor terini battar sovitadi. Qor orasidagi mayda muz donachalari terini shikastlaydi va shu joyga mikroblar kirib yiringli yaralarni hosil qilishi mumkin.
Sportchini tog` sharoitida tayyorlashning gigiyenik ta`minlanishi.
Ma`lumki, ba`zi sport turlari bo`yicha musobaqalar, ko`pincha xalqaro musobaqalar va bu musobaqalarga tayyorgarlik davrida trenirovka mashqlari tog`li joylarda o`tkaziladi.
Shu munosabat bilan trener, sport shifokori, sportchilar tog` sharoitiga xos bo`lgan iqlim, ob-havoning tabiiy xususiyatlari bo`yicha batafsil tushunchaga ega bo`lishlari lozim.
Tog` iqlimining o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- atmosfera (havo) bosimi tog` ustida yer sathidagiga nisbatan past bo`ladi;
- tog` havosi tarkibida kislorod miqdori kam bo`ladi;
- quyosh radiatsiyasi (nurlari) tog` balandligiga ko`tarilgan sari har 100 metrda bir foiz ko`payib boradi;
- quyoshning infraqizil va ultrabinafsha nurlari tog` ustida, yer sathidagiga nisbatan ko`p bo`ladi. Bu nurlar teriga zararli ta`sir ko`rsatadi;
- tog` havosi yer sathidagiga nisbatan sovuqroq bo`ladi. Ayniqsa kechasi quyosh botgandan keyin, tog` havosi ancha soviydi;
- shamol tezligi (havo harakati) tog` ustida yerdagiga nisbatan kuchli bo`ladi;
- atmosfera (havo) bosimi dengiz sathidan tog` balandligiga ko`tarilgan sari pasayib boradi, ya`ni har 400-500 metr balandlikda 30-35 mm simob ustuniga pasayadi;
- atmosfera (havo) bosimi tog` balandligiga ko`tarilgan sari pasayishi bilan birga havo tarkibidagi kislorod miqdori ham kamayadi. Shunga ko`ra tog` ustiga ko`tarilgan odam (sportchi) o`pkasining alveolalari bo`shlig`idagi havo tarkibida ham kislorodning bosimi (miqdori) kamayib boradi. Bugungi kunda 1-4 sinflar uchun Salomatlik, Tabiatshunoslik va Odobnoma darslari o’tilmoqda. Darsliklarni maktab o’quvchilariga o’qitishdan maqsad sog’lom turmush tarzini shakllantirish sog’lom avlodni voyaga yetkazish omillari, shaxsiy va jamoat gigiyenalariga rioya etishni ularning ongiga singdirishda iboratdir.
Shaxsiy gigiyena deganda nima tushuniladi?
Bu avvalo kun tartibi, ularda harakat faolligi, teri va tanani parvarish qilish, me’yorida dam olib uxlash, vaqtida to’g’ri ovqatlanish, zarali odatlardan o’zini tiyish, o’rganilgan bo’lsa voz kechish, kiyim – kechaklarini toza tutish, zaruriy talab va shartlarga rioy qilishdan iborat. Kun tartibi nimani bildiradi?
Har bi o’quvchi kun tartibida xilma- xil unumli faoliyat bilan band qiladi. Maktabga boradi, uy ishlarini bajarishda ota – onasiga ko’maklashadi, o’rtoqlari bilan turli jismoniy mashqlar bajaradi, harakatli o’yinlar o’naydi, dars tayyorlaydi va hakozo. Buning uchun o’quvchi o’zi bajaradigan kundalik hamma asosiy ishlarini rejalashi lozim.
O’quvchilarning shaxsiy gigiyenasi va kun tartibi.
O’quvchilarning shaxsiy gigiyenasi rotsional kun tartibi bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina masalalarni o’z ichiga oladi. Gavdani va og’iz bo’shlig’ini o’z vaqtida yuvib, tozalab turish, salomatlik va mashq qilishga putur yetkazadigan yomon odatlarni tashlash va boshqalar shular jumlasidandir. Maktab o’quvchisining kun tartibida quyidagilar bo;lishi nazarda tutiladi: uyqu, ovqatlanish, maktabda o’qish, uyda dars tayyorlash, toza havoda sayr qilish, uy ishi, yaxshi ko’rgan ish bilan shug’ullanish, sinfdan va maktabdan tashqari o’ykazilgan har xil tadbirlarda qatnashish, shaxsiy gigiyena qoidalarini bajarish. Kun tartibiga ertalabki badantarbiya, ko’ngil ochuvchi sport o’yinlari kabi mashg’ulotlarning faol turlari rejalashtirilgan bo’lishi shart. Shuning uchun kun tartibiga rioya qilish, sog’liqni saqlash va darsda muvaffaqiyatga erishish muhim omildir.
Tadqiqotimiz jaroyonida yosh avlodni sog’lom va baquvvat etib tarbiyalashda milliy ma’naviyatimiz asoschilarining, allomalarimizning pandu- nasihatlari Qur’oni Karim va Hadisi Shariflardan foydalanib o’tkazilgan tadbirlardan foydalanish yaxshi samara berishiga amin bo’ldik. Shunday tadbirlardan birini 4- sinf uchun darsdan tashqari bir soatlik tadbir namunasini keltiramiz. Tadbir quyidagicha tashkil etildi va o’tkazildi. ( Bu ilovada berilgan).
Olib borgan tadqiqotimiz jarayonida I – IV sinf o’quvchisining taxminiy kun tartibini quyidagicha deb belgiladik.

7. 
   uyqudan uyg’onish.
   

7 - 7 badantarbiya, yuvunish, o’rinni yig’ish.
7 - 7 ertalabki nonushta.
7 - 7 maktabga tayyorgarlik.
7 - 8 maktabga borish yo’li
8 - 13 maktabda o’qish vaqti
13 – 13 maktabdan uyga qaytish yo’li.
13 – 14 tushki ovqat.
14 – 16 dam olish, harakatli o’yinlar.
16 – 17 dars tayyorlash.
17 – 18 yengil tamaddi.
18 – 19 ochiq havoda bo’lish, uy ishlari qilish.
19 – 20 kechki ovqat va erkin mashg’ulot.
20 – 21 kechki uyquga tayyorgarlik.
21 – 7 kechki uyqu.
O’quvchilarga qo’yiladigan gigiyenik talablar:
Har bir kishi butun hayoti davomida o’z tanasini, sochini, terisini, tirnoqlarini, og’iz bo’shlig’ini har doim va muntazam ravishda parvarish qilib borishi zarur. Chunonchi, teri organizmni tashqi muhitning har qanday salbiy ta’sirlaridan, turli zararli mikroblardan saqlaydi va tanada muntazam ravishda muayyan bir xil harorat saqlanib turishiga yordam beradi. Shuning uchun birinchi navbatta, badanni ozoda saqlashga e’tibor berishimiz zarur. Teri toza saqlanmasa, badanning turli zararli mikroblarga qarshi kurashish va himoyalash xususiyati susayib, har xil yara chaqalar paydo bo’lishi mumkin. Ayniqsa, badanning ochiq joylariga, tirnoq va tirnoq ostiga alohida ahamiyat berish, shu tufayli qo’lni doimo sovunlab yuvib turishga odatlanish kerak. Shu kabi talablarni muntazam bajarib borish uchun o’quvchilar o’z tana a’zolarini va uning bajaradigan vazifalarini, tanani chiniqtirish, gigiyena qoidalari, jismoniy mashg’ulotlarga rioya qilish haqida ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Buning uchun ularga ” Odam tanasining umumiy tuzilishi ”, ” Partada to’g’ri o’tirish qoidalari ”, ” Mushak va uning funksiyalari ’, ” Tishlar va ularni asrash”, ” Ovqatlanish gigiyenasi” kabi mavzularda dars mashg’ulotlarini o’tkazib boriladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari odam tanasining tuzulishi haqida birlamchi ma’lumotlarni o’qituvchidan oladilar, ya’ni, suyaklar, mushaklar, hazm qilish a’zolari, nafas a’zolari, qon aylanish, asab sistemasi, sezgi a’zolari haqida, kun tartibiga rioya qilish, badantarbiya, shaxsiy gigiyena qoidalari va hakozo. Amaliy mashg’ulotlarda:

1. 
   O’quvchilar o’zlarini kuzatadilar. Teri qoplamlarini, mushaklarini, suyaklarini ushlab ko’radilar.”Odam tanasining tuzilishi”jadvalidan o’qituvchi o’quvchilarga tushuntiradi.
   
2. 
   O’quvchilar o’zlarini kuzatadilar,ya’ni qo’llari bilan o’zlarining bosh suyaklarini, umurtqalarini, ko’krak qafaslarini, tos suyaklarini ushlab ko’radilar. Noto’g’ri o’tirish oqibatida mana shu suyaklar qiyshayib o’sishi mumkinligini o’qituvchi tushuntiradi.
   
3. 
   O’quvchilar o’zlarini va o’rtoqlarini pulslarini sanab ko’rishilari, qo’llarini ko’kraklariga qo’yib yurak urushlarini his qilishlari mumkin. Ertalabki badantarbiya mashg’ulotlarini me’yorida o’tkazish kerak, chunki haddan tashqari zo’riqish charchashga, yurak kasalligini kelib chiqishiga sabab bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga nima sababdan yurakni asrab – avaylash kerakligini, qanday o’zini tutsa yuragi sog’lom va baquvvat bo’lishini bilishlari kerak.
   

Boshlang’ich sinf o’quvchilari tez o’sadilar. Ular harakatchanliklari tufayli tanalaridagi moddalar almashinuvi tez kechadi. Sarf energiyalarini qoplashlari uchun oqsil, yog’, uglevodlarga boy bo’lgan ovqatlar iste’mol qilishlari, ovqatlanish, uyqu gigiyenik talablar va boshqalarni odat bo’lib qolgan muayyan bir vaqtda o’tkazgan ma’qul. Anq rejim tufayli organizm me’yoriy og’irlik his etadi, sarflangan kuch tezroq va to’liqroq tiklanadi, organizm kamroq ishdan chiqadi. Faol harakatchanlik organizmni mustahkamlaydi, darsdan so’ng ochiq havoda yurish, cho’milish, safarga chiqish kabi dam olish bola ruhiga ijobiy ta’sir etadi. Sog’liqni zaiflashtiruvchi omillar: rejimga rioya qilmaslik, kam harakat qilish, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik, vaqtida ovqatlanmaslik kabi zararli odatlar sog’liqni zaiflashtiradi. O’quvchilar bilimini kengaytirish, sog’lom turmush tarzini shakllantirish maqsadida o’quvchilar orasida turli tadbirlar o’tkazish tavsiya qilinadi. Quyida ” Salomatlik tuman boylik” mavzusida IV sinfda o’tkazilgan tadbir ssenariysi namunasini keltiramiz. Tadbir quyidagicha tashkil etildi va o’tkazildi. ( Bu ilovada berilgan).
Uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki bosqichida o’quvchilar kun tartibiga amal qilish va gigiyena talablariga rioya qilishga tarbiyalansa, sog’lom tumush tarziga oid bilim va ko’nikmalar bilan shakllantirish aynan boshlang’ich ta’limda ro’yobga chiqishiga amin bo’ldik. Chunki asosiy ko’nikma bu bosqichda hosil bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, o’quvchilarning to’g’ri uyushtirilgan kun tartibiga rioya qilishi natijasida shunday fikrga to’xtaldik, ya’ni:
__ bolaning organizmi har tomonlama to’g’ri rivojlanadi;
__ o’quvchilar irodasi mustahkamlanadi;
__ turli kasalliklarga chalinish oldi olinadi;
__ o’quvchilarning o’qishga, mehnatga bo’lgan qiziqishi kuchayadi;
__ o’quvchining ish qobiliyati ortadi;
__ har bir ishni o’z vaqtida bajarishga o’rganadi.