Jizzax – 2018 Til haqida umumiy ma’lumot

Qo’shma gaplar tasnifi. Qismlari qanday bog’lovchi vostalar yordamida bog’lanishiga ko’ra qo’shma gaplar uch guruhga bo’linadi:

1. 
   Bog’langan qo’shma gaplar.
   
2. 
   Ergashgan qo’shma gaplar.
   
3. 
   Bog’lovchisiz qo’shma gaplar.
   

Bog’langan qo’shma gaplar. Qismlari teng bog’lovchilar, bo’lsa, esa so’zlari, -u, -yu, -da yuklamalari yordamida bog’langan gaplar bag’langan qo’shma gaplar deyiladi.M-n: Hujrasiga qaytdi-yu, o’ylay boshladi.
Bog’langan qo’shma gaplarning turlari:
1.Biriktiruv bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gaplar. Biriktiruv bog’lovchisi qo’shma gapning payt, sabab-natija munosabatlarida bo’lgan qismlarini bog’lab keladi. Qismlari o’rtasida sabab-natija munosabati ifodalangan qo’shma gaplarda ikkinchi qism oldidan natijada so’zini qo’yish mumkin bo’ladi. M-n: Anor so’zlar va (natijada) Zaynab qalbi tol bargiday dir-dir qaltirar.
-u, -yu, -da yuklamalari biriktiruv bog’lovchilari bajargan vazifani bajaradi.M-n: Gulchehra “piq” etib kuldi-da, cho’zilib tugunni oldi.
2.Zidlov bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gaplar. Zidlov bog’lovchilari bog’langan qo’shma gap qismlarini bog’lash bilan ular o’rtasida zidlov munosabati mavjudligini ham ifodalaydi. Zidlov bog’lovchilari qo’shma gapning ikkinchi qismi boshida qo’llanadi va qo’shma gap qismlari vergul bilan ajratiladi.M-n: Ashula nihoyasiga yetdi, lekin bir zumdan keyin yana yangi tovush parvoz qildi.
-u, -yu, -da yuklamalari bog’langan qo’shma gap qismlarini bog’lash bilan birga ular o’rtasida zidlash, ketma-ketlik munosabati mavjudligini bildiradi.M-n: Ba’zilar hordiq chiqarishga kirishdilar-u, ba’zilar podalari izidan cho’lga qarab ketdilar.
Yozuvda zidlov bog’lovchilaridan oldin, yuklamalardan keyin vergul qo’yiladi.
2-topshiriq: -u, -yu, -da yordamida bog’langan to’rtta qo’shma gap tuzing. Ikkitasida zidlov munosabati, ikkitasida payt, sabab-natija munosabati bo’lsin.
3.Ayiruv bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gaplar. Ayiruv bog’lovchilari qo’shma gap qismlarini bog’lash bilan birga ularda ifodalangan voqea-hodisalarning galma-gal ro’y berishini yoki ularning faqat bittasining yuzaga chiqishini ta’kidlaydi.M-n: Uzoqlardan keng vodiy quchog’ida goh ko’m-ko’k yaylovlar ko’rinadi, goh qop-qorong’i dalalar ko’zga tashlanadi.(voqealar galma-gal sodir bo’lmoqda). Mashina tuzatiladi yo yana yaxshirog’i olinadi (bittasi yuzaga chiqadi).
Yo, yoki ayiruv bog’lovchilari yolg’iz holda ham, takror holda ham qo’llanishi mumkin. Qolgan ayiruv bog’lovchilari takror holda qo’llaniladi.Yozuvda takror holda qo’llanaytgan bog’lovchidan oldin vergul qo’yiladi.
3-topshiriq: To’rtta qo’shma gap tuzing. Ikkitasida ifodalangan voqea-hodisalar galma-gal ro’y bersin. Ikkitasida ifodalangan voqea-hodisalardan faqat bittasi ro’y bersin.