Jizzax – 2018 Til haqida umumiy ma’lumot

4-topshiriq: Gaplar tarkibidan so’z birikmalarini aniqlab ularni tahlil qiling.
1.Yigitning baxtini mehnat ochar. 2.Umidsizlik uyin buzsang, umidingga yetarsan. 3.Bulbul chamanni sevar, odam – Vatanni. 4.Maydonda sinalgan odam – elda aziz. 5.Ona yurting omon bo’lsa, rangi-ro’ying somon bo’lmas. 6.O’zingni er bilsang, o’zgani sher bil.
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gap tarkibidan so’z birikmalari sonini aniqlash. Ega va kesim qatnashgan gap tarkibida nechta mustaqil so’z (gap bo’lagi) bo’lsa, shundan 2ta kam miqdorda so’z birikmasi mavjud bo’ladi: Kecha opam dugonasi bilan quyoshning botishini tomosha qilish uchun tog’ga chiqishdi. Gapda 7 ta gap bo’lagi mavjud. Demak, 5 ta so’z birikmasi bor: 1)kecha chiqishdi; 2)dugonasi bilan chiqishdi; 3)quyoshning botishini tomosha qilish; 4)tomosha qilish uchun chiqishdi; 5) tog’ga chiqishdi. Agar gapda ega ishtirok etmagan bo’lsa, gapda so’z birikmalari soni gap bo’laklari sonidan bitta kam miqdorda bo’ladi: Bu masalalarni tezda yechish kerak. Gapda 4ta gap bo’lagi bor. Demak, so’z birikmalari soni 3ta: 1) bu masalalarni; 2) masalalarni yechish kerak; 3)tezda yechish kerak.
5-topshiriq: Gaplarni so’z birikmalariga ajrating. Qaysi gaplarda so’z birikmasi zanjiri borligini aniqlang.
1.Kishi moliga suq podsholarni ko’p ko’rgan Binoiy o’n olti yoshli Boburning bunchalik halolligidan juda qattiq ta’sirlandi. 2.Darveshalining zindonda yotishi Alisherning yuragida dushmanlik olovini to’ldiradi. 3.Bu masalalarni tezda yechish kerak. 4.Badanni junjituvchi sovuq shamol izg’ib qoldi. 5.Sayohatchilar daraning pillapoya kabi yotiqroq yerlaridan yuqoriga intildilar.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
GAP
Gap bir voqea-hodisa haqidagi xabarni, so’roqni yoki buyruqni ifodalovchi asosiy sintaktik butunlikdir. Gap so’z birikmasidan kesim va ega yoki faqat kesim bo’laklariga aloqador grammatik asosga egaligi bilan farq qiladi, so’z birikmasi tushuncha, gap fikr ifodalaydi. Grammatik asosda gapning fikriy mundarijasi ifodalanadi. Bu fikriy mundarija fe’l kesimning mayl va zamon ma’nolari bilan bog’liq bo’ladi.
So’z yoki so’zlar vositasida anglashilgan fikr gap deyiladi.
Muomala vositasining eng kichik birligi gapdir. Gapning asosiy belgilari quyidagilar:
1. Muomalaning eng kichik birligi. 2. Nisbiy tugallangan fikrni bildiradi. 3. Grammatik shakllangan bo’ladi. 4. Tugallangan ohang bilan aytiladi. Gapda so’zlar ham grammatik, ham ma’no tomonidan bog’lanadi. M: Qish kelib, hamma joy yam-yashil qor bilan qoplandi. Bu gapda so’zlar grammatik jihatdan to’g’ri bog’langan, lekin ma’no tomondan bog’lanmagan. Bundan tashqari gapda ohang ham muhim ahamiyatga ega. Aynan bitta gapni ohang yordamida har xil tushintirish mumkin. M: Ustoz kelyapti. Ustoz kelyapti? Ustoz kelyapti! Gaplarning ifoda maqsadiga ko’ra turlari.So’zlovchining so’zlash maqsadiga xoslangan gap turlariga gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari deyiladi. Gaplar ifoda maqsadiga ko’ra 4ta turga bo’linadi: 1.Darak gap. 2.So’roq gap. 3.Buyruq gap. 4.Istak gap. Bu gaplar egali va egasiz, yig’iq va yoyiq, sodda va qo’shma gap shaklida bo’lishi mumkin.