Joybar teması: Fermer xojalıqları iskerligin modellestiriw

Juwmaqlaw bóliminde úyrenilgen máseleler, iyelengen teoriyalıq hám ámeliy bilimler boyınsha tiyisli juwmaqlar jasalǵan.
Qosımshalarda berilgen máseleni sheshiwde qollanılǵan programmalar listingi, sonday-aq eki krieriyalı stoxastikalıq optimallastırıw máselesiniń sheshimleri keltirilgen.

§1. Fermer xojalıqları informatsiyalıq sistemasınıń rawajlanıwı, maqset hám wazıypaları

Sońǵı waqıtları fermer xojalıqlarınıń rawajlanıwına úlken áhmiyet berilip atırılǵanlıǵı heshkimge sır emes, sebebi fermer xojalıqları mámleketti joqarı sıpatlı awıl-xojalıǵı ónimleri menen támiyinleydi, awıl infrastrukturasınıń rawajlanıwına járdemlesedi, millionlaǵan awıl-xojalıǵı adamların turaqlı jumıs penen támiyinleydi. Egerde 1988 jılı mámleketimizde 23 mıń fermer xojalıqları bolǵan bolsa, búgingi kúni bul kórsetkish 73 mıńnan artıqqa jetti hám ol jerde 1,4 mln.nan aslam Adam miynet etip atır. Usı jıllar arasında fermerlerge bekitilgen jer maydanı 7 mártege ósip, 6,4 mln. gaǵa jetti. Ortasha esap penen alǵanda bir fermer xojalıǵına 26 gektar jer maydanı tuwrı keledi. Búgingi kúnge kelip fermer xojalıqlarınıń úlesine 85% ten artıq biyday ónimleri hám 87% ten aslam paxta mamıǵı tuwrı keledi.

Fermer xojalıqlarınıń informatsiyalıq sisteması agro óndiris kompleksin (AÓK) basqarıwdıń barlıq qáddilerinde (rayon - oblast - region) alıp barılıwı talap etiledi. Bazar qatnasıqları shárayatlarında informatsiyalıq texnologiyalardıń qollanılıwı Respublikamızdıń azıq-awqatlıq ónimler menen támiyinleniwiniń qáwipsizligin belgilep beredi.
İnformatsiyalıq texnologiyalardıń agrar kárxanalardı basqarıwın jetilistiriw boyınsha, ilimpazlar N.Viner, M.Dertuzos, X.M.Deytel, A.V.Dokuchaev, İ.S.Zinger, GLorin, F.Loxovskiy, P.F.Pochkin, B.Tvis, F.Tuttlis, D.L.Ueldon, G.Finger, D.Tsikritzis, V.Shtal hám basqalar óz úleslerin qostı. Dúnya ámeliyatınıń tájiriybesinen kelip shıqqan halda, awıl xojalıǵına informatsiyalıq texnologiyalar jetiskenliklerin endiriw arqalı mámlekettiń jalpı óniminiń 1/3 asıwına alıp keletuǵınlıǵın kórsetedi. Búgingi kúni agrar industriyadaǵı modeller AQShta, Rossiya, Evropa hám Aziya mámleketlerinde qollanılmaqta. Bunday modelde yadrolıq zveno retinde mnisterstvolar, barlıq agrar komplekstiń informatsiyalıq sistemasın óz-ara integratsiyalasıwın támiyinleydi. Biraq bundaǵı hárqanday model óz mámleketi hám region ayrıqshalıqların esapqa aladı. Mısalı Rossiya jaǵdayında dúzilgen fermer xojalıqlarınıń infomatsiyalıq modeli, xojalıq ólshemlerin, egis strukturaların, ónimler muǵdarın hám túrin esapqa aladı. Sırt mámleketler halatında fermer xojalıqları modeli tábiyiy, sotsiyalal, ekonomikalıq hám huqıqıy shártlerdi de esapqa aladı.
AÓKti basqarıwdıń effektivligin asırıwda pútkil awıl-xojalıǵı iskerligin informatsiyalıq modellestiriw úlken áhmiyetke iye, sebebi İT endiriw nátiyjesinde anıq hám tez esaplawlar ótkeriw, fermerlik subektlerdiń islep shıǵarıw potentsialı halatları haqqında sapravka-analitikalıq maǵlıwmatlar alıw, ilimiy tiykarlanǵan basqarıw sheshimlerin alıwǵa imkániyat jaratadı.