Joybar teması: Fermer xojalıqları iskerligin modellestiriw

§4. Fermer xojalıqların effektiv basqarıwdıń
eki kriteriyalı stoxastikalıq máselesi sheshimi
Modellestiriw kúshli ilimiy-izertlew quralı bolıp, izertleniwshi obekt bazıbir model dep atalıwshı túsinikli matematikalıq modelge yamasa funktsionallıq modelge almastırıladı. Bunday usıl menen basqarılıwı kerek bolǵan fermer xojalıqlarınıń rawajlanıw halatları hártárepleme úyreniw múmkinshilikleri jaratıladı.
Meyli fermerler xojalıqları boyınsha tómendegi maǵlıwmatlar bar bolsın. İnformatsiyalıq oraydan alınǵan statistikalıq maǵlıwmatlarǵa tiykarlana otırıp tómendegi háptelik awıl-xojalıǵı ónimlerin optimal islep shıǵarıw máselesin dúzeyik. Ulıwma jaǵdayda fermer xojalıqlarınıń informatsiyalıq infrastrukturası regionallıq fermer assotsiatsiyalarınıń (FA) fermer xojalıqlarınan turadı dep esaplayıq. Fermer xojalıqları informatsiyalıq sistemasınıń parametrleri tómendegi tablitsada berilgen bolsın. Hápte dawamında sistema parametrleri, háptelik berilgenlerdi esapqa alǵan halda máselemizdi stoxastikalıq programmalastırıw ortalıǵında qaraymız.
Tablitsa 1. Háptelik fermer xojalıqları kórsetkishleri

	1 Ga jer kólemi ushın ónimdarlıq koefitsienti	Jer maydan ları bólistiri-liwi (Ga).	Suw resurslarınıń jumsalıw koefitsienti	Jer maydanı nıń sheklewleri
I-FA tiyisli fermer xojalıq ları	15 – 18	X11 – x13	2.5 – 4.25	1000
II-FA tiyisli fermer xoj.	7 – 12	X21 – x23	4.5 – 6.5	400
III-FA tiyisli fermer xoj.	1 – 5	X31 – x33	6.75 – 9.5	800

M á s e l e n i ń q o y ı l ı w ı .
Meyli fermer assotsiatsiyalarında jámlengen fermer xojalıqlarınıń ulıwma óndiretuǵın awıl-xojalıǵı ónimiler muǵdarın maksimumlastırıw hám olardı óndiriwge ketetuǵın suw resursların únemli paydalanıw máselesin qarastırayıq. Optimallastırıw kriteriyası sıpatında fermer xojalıqları boyınsha awıl-xojalıǵı ónimleri muǵdarın maksimallastırıw hám 2 kriteriyası ulıwma suw resursları muǵdarın minimumlastırıw talap etilsin. Solay etip eki kriteriyalı stoxastikalıq optimallastırıw máselesi tómendegi túrge iye:
, (5.1)
(Ulıwma awıl-xojalıǵı ónimleri muǵdarı),
, (5.2)
(Ulıwma suw resursları),
Shegaralıq shártler
(5.3)
(5.4)
(5.5)
(jer maydanları balans teńlemesi),
; t=1,3; j=1,3; (5.6)
bunda: j-fermer xojalıǵı nomeri; t-fermerlik assotsiatsiya nomeri; -t-shı fermer assotsiatsiyasında j-shı fermer xojalıǵınıń 1 Ga jer maydanınan awıl-xojalıq ónimlerin óndiriw kórsetkishi; -sáykes 1 Ga. Jer maydanı ushın salıstırmalı suw muǵdarınıń jumsalıw koefitsienti; -t-shı fermer assotsiatsiyasınnıń j-shi fermer xojalıǵına bólistirilgen jer maydanı. Tosınarlı shamalar aprior túrde aldın-ala berilgen dep kelisip alınadı.
Solay etip berilgen eki kriteriyalı stoxastikalıq optimallastırıw máselesin parametrli stoxastikalıq linearizatsiya usılı menen sheshe otırıp tómendegi X Pareto kópliginiń sheshimlerin alamız.[10.]
X={ X1; X2; X3; X4; X5; X6; X7; X8; X9; X10 }
Bunda X1=(414; 179;405;126;202;70;175;140;484)
al bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22576,7164427519
max f2[x]= 464,129794805568
X2=(301; 425; 273; 117; 122; 160; 194; 179; 425 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22703,0704276127
min f2[x]= 465,379848312665
X3=(196; 572; 230; 54; 136; 209; 201; 423; 175 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22570,3407890997
min f2[x]= 471,047873209524
X4=(199; 496; 304; 170; 143; 86; 216; 378; 205 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22663,9455572196
min f2[x]= 470,959192938398
X5=(507; 86; 405; 72; 140; 187; 485; 231; 84 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22683,1068465176
min f2[x]= 471,405937616368
X6=(479; 126; 394; 115; 149; 134; 134; 201; 464 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22691,8216802172
min f2[x]= 467,153524343498
X7=(428; 270; 301; 80; 126; 192; 315; 142; 341 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22691,8216802172
min f2[x]= 467,153524343498
X8=(490; 72; 436; 171; 89; 138; 453; 149; 196 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22683,6955334143
min f2[x]= 466,207205871752
X9=(425; 298; 275; 238; 103; 58; 244; 399; 155 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22689,6663476736
min f2[x]= 465,960237240444
X10=(360; 131; 507; 148; 161; 90; 423; 181; 194 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22740,4518267979
min f2[x]= 464,463157147972
X11=(504; 210; 284; 133; 102; 163; 237; 484; 78 )
bul uakıtta funktsiya manisi max f1[x]= 22752,9841355551
min f2[x]= 466,361287175093
Meyli sheshim qabıllawshı X3 hám X11 sheshimlerdi názerde tutqan bolsın, bul jaǵdayda berilgen sheshimlerde fermer assotsiatsiyaları boyınsha awıl-xojalıǵı ónimlerin jetilistiriw kórsetkishleriniń qanday jaǵdayda ekenligin teksereyik.
Tablitsa 2. Optimallastırıw nátiyjeleri

Sheshim №	I-FA tiyisli fermer xojalıqları			II-FA tiyisli fermer xojalıqları			III-FA tiyisli fermer xojalıqları			Ulıwma awıl-xojalıǵı ónimleri muǵdarı	Ulıwma Suw resurs ları muǵdarı
	1-fer	2-fer	3-fer	1-fer	2-fer	3-fer	1-fer	2-fer	3-fer
X3	196	572	230	54	136	209	201	423	175	22570,3	471,1
X11*	504	210	284	133	102	163	237	484	78	22752,9	466,4

Optimallastırıwdan alınǵan sanlı nátiyjeler boyınsha X3 hám X11 sheshimleri boyınsha salıstırmalı analiz jasaytuǵın bolsaq, tómendegilerge iye bolamız. Optimallastırıw boyınsha eń jaqsı ónimdarlıq kórsetkishine X11 sheshim, al bul kóz qarastan eń jaman sheshim X3 tuwra keletuǵını anıqlandı. Sheshimlerdiń salıstırmalı analizi boyınsha ónimdarlıq joqarılawına X11 variantta I-FA fermerleriniń anıǵıraq aytqanda 2-fermer jer maydanınıń azayıwı keskin tásir qılǵanı anıqlandı. Al II-FA-da 2-shi hám 3-shi fermer xojalıqlarınıń jer maydanların, al III-FA 3 fermer xojalıǵınıń jer maydanın azaytıw kerekligin kórsetedi. Al ulıwma suw resurslarınıń kóp muǵdarda jumsalıwında X3 variantta anıqlanǵan nátiyjeler boyınsha I-FA daǵı 2-shi, II-FA daǵı 2,3, III-FA daǵı 3-shi fermer xojalıqlarınıń suw resurslarınan ratsional emes paydalanǵanlıǵı menen túsindiriw múmkin.
Demek alınǵan nátiyjeler boyınsha juwmaq shıǵaratuǵın bolsaq, bul I, II, III –FAdaǵı tiyisli fermer xojalıqlarınıń turaqlı emes islewinen, kelesi waqıtta bul assotsiatsiyaǵa tiyisli fermer xojalıqlarınıń ónimdarlıǵın arttırıw boyınsha, olardıń awıl-xojalıǵı texnikaları menen támiyinleniwi hám basqa da faktorlar (basshılardı ózgertiw) boyınsha jumıslarǵa itibar qılıw kerekliginen derek beredi. Sonıń menen birge I hám III-FA tiyisli fermer xojalıqlarınıń qanıqtırarlı islew imkániyatlarınıń barlıǵı, olardıń islew pátleriniń joqarı dárejede ekenliginen derek beredi.
Sońǵı waqıtları fermer xojalıqlarınıń informatsiyalıq sistemasın jaratıw, fermer xojalıqlarınıń ónimdarlıǵın arttırıw boyınsha basqarıwshı sheshimler qabıllaw hám bunday túrdegi máselelerdi sheshiwde matematikalıq programmalastırıw usıllarınan paydalanıw, stoxastikalıq optimallastırıw máselelerin sheshiw keń túske enbekte. Mısalı fermer xojalıqlarınıń ónimdarlıǵına tásir qılıwshı faktorlardı anıqlaw, olardı texnikalıq-ekonomikalıq analizlew hám ilimiy tiykarlanǵan basqarıw sheshimlerin qabıllaw oǵada úlken áhmiyetke iye.