Жумаханов ш. З., Тошпўлатов а. М

Анклавлар назарияси: географик ва геосиёсий таҳлил
Монография 
39 
бу икки кўрсаткич маълум қийматлар асосида уйғунлаштирилди 
(3-чизма). 
3-чизма 
Aнклав/эксклавларнинг майдони ва аҳоли сонига кўра таснифланиши 
Натижада, қуйидаги кўрсаткичли таснифлар юзага келди: 
✓ йирик анклавлар: 
➢ майдони: 5 000 км
2
дан катта; 
➢ аҳолиси: 100 000 кишидан ортиқ. 
✓ ўртача анклавлар: 
➢ майдони: 1 000 – 4 999,9 км
2
; 
➢ аҳолиси: 10 000 – 99 999 киши. 
✓ кичик анклавлар: 
➢ майдони: 1,0 – 999,9 км
2
; 
➢ аҳолиси: 1 000 – 9 999 киши. 
✓ митти анклавлар: 
➢ майдони: 0,9 км
2
дан кичик; 
➢ аҳолиси: 999 киши ва ундан кам. 
Берилган тасниф бўйича, анклав ҳудуд бирор гуруҳга 
тегишли бўлиши учун моделдаги ҳар иккала кўрсаткичга, айнан, 
мос бўлиши шарт эмас. Чунки ҳар бир поғонадаги мазкур икки 
кўрсаткич ном жиҳатдан бир “уя”га мансуб бўлсада, 

---

Анклавлар назарияси: географик ва геосиёсий таҳлил
Монография 
40 
кўрсаткичдаги жиҳатдан бошқа-бошқа ҳисобланади. Чунончи, 
майдонининг катталиги ва аҳоли сонига кўра йирик, ўртача, кичик 
ва митти анклавлар гуруҳи берилган. Бунда бирор анклав 
аҳолисининг сонига кўра бир гуруҳга мансуб бўлса, майдонига 
кўра бошқасига тегишли бўлиши мумкин, яъни моделдаги майдон 
ва аҳоли таснифланиши номланиш жиҳатдан бир ҳил, холос. 
Масалан, Сўх аҳолисига кўра ўртача (77,6 минг киши), майдонига 
кўра эса кичик (221 км кв) анклав бўлиб, икки ҳил таснифга 
мансуб. Қолаверса, айрим анклав/эксклавлар ҳар икки кўрсаткич 
бўйича ҳам бир номдани гуруҳга мансуб бўлиши мумкин (2-
илова).
Ушбу таснифлашнинг аҳамиятли томони шундан иборатки, 
анклавнинг қайси гуруҳга мансублигига қараб ундаги ижтимоий-
иқтисодий ва сиёсий вазиятга баҳо бериш мумкин. Жумладан, 
анклав майдони катта, аҳолиси оз бўлса, ундаги ижтимоий-
иқтисодий жараён нисбатан барқарор, аксинча бўлса, беқарор дея 
баҳолаш мумкин. Чунончи, Марказий Осиёдаги Ворух майдонига 
кўра “кичик”, аҳоли сонига кўра “ўртача” анклав ҳисобланади. 
Aҳоли зичлиги 1 км кв майдонга 290 кишидан ортиқ. Aҳоли 
йиллик ўсиш кўрсаткичларининг юқорилиги
15
натижасида 
анклавда ер-сув ва ресурслардан фойдаланиш каби бир қанча 
муаммоларига “дуч келиши”ни прогноз қилиш мумкин.
Aнклавнинг “даражаси” маълум вақт давомида ўзгариб 
туради. Хусусан, майдонига кўра бир гуруҳдан бошқасига ўтиши 
қуйидаги омиллар билан боғлиқ бўлиши мумкин: 
aсосий ва ўраб турувчи давлатлар ўртасидаги келишув 
асосида анклав ҳудудининг бир қисмини ўраб турувчи давлатга 
қўшиб юборилиши; 
асосий ва ўраб турувчи давлатлар ўртасидаги келишув 
асосида анклав ҳудудга ўраб турувчи давлат бир қисмининг 
қўшилиши ва ҳоказо. 
15
Ер юзи аҳолисининг ўртача ўсиш кўрсаткичидан қарийб 1,5 баробар ортиқ 

---