K. E. Siolkovskiy reaktiv uchishlar nazariyasini va raketalarni hisoblash ishlarini ishlab chiqdi. Uchuvchi apparatlar paydo bo'lishi bilan shar uchun uchish-qo'nish sharoitlarini yaratish, ya'ni zaruriy uskunalar bila

H, м	P, мм	H, м
P, мм
-100	769	600	707
0	760	700	699
100	751	800	691
200	742	900	682
300	733	1000	674
400	725	1100	666
500	716	1200	658

Izoh: H balandlik bo‘yicha bosim qiymatlari interpolyatsiya usulida aniqlanadi.
Ikkita sxema bo‘yicha SUQTning kerakli uzunligini yuqorida hosil qilingan qiymatlarini taqqoslab, hisobiy qiymat sifatida SUQT uzunligining eng katta qiymati qabul qilinadi. SUQTning qo‘shimcha uzunligi asosiy uzunlikning (0,780,73) qismini, gruntli UQTning uzunligi esa SUQTning uzunligidan 10 % ko‘p qismini tashkil etadi.
Aerodrom sinfiga ko‘ra GUQTning me’yoriy qiymati 5-jadval bo‘yicha qabul qilinadi. Uchish tasmasi elementlarining me’yoriy qiymatlari aerodrom sinflari bo‘yicha aniqlanadi, ularning qiymatlari 6-jadvalda keltirilgan.


5-jadval

SUQT enining o‘lchamlari	SUQT (aerodrom sinfi)
	A	Б		В	Г	Д	Е
SUQT eni, m	60	45		42	35	28	21
GUQT eni, m	100	100		85	75	75	60

6-jadval

Uchish tasmasi elementlari	Aerodrom sinfi
	A	Б	В	Г	Д	Е
Chekka tormozlanish tasmasi (ChTT) eni, m	75	50	50	30	30	−
Chekka tormozlanish tasmasi (ChTT) uzunligi, m	150	150	150	150	150	120

SUQTning hisobiy uzunligini va tegishli enini aniqlab, SUQTning maydoni hisoblab chiqilsin va SUQTning sxemasi taqdim qilinib, SUQT uzunligining standart va hisobiy qiymatlari ko‘rsatilsin. (2-rasm)

2-rasm. Uchish tasmasining sxemasi
1- uchish-qo‘nish tasmasi (UQT), 2- chekka tormozlanish tasmasi (ChTT)
7. Rullash yo‘llarining eni va umumiy maydonini aniqlash
HKning aerodromda harakatlanishi rul bilan boshqariladigan yo‘llar sistemasi bilan ta’minlanadi. HK quyidagi sxema bo‘yicha: SUQT-BRY-MRY-YRY-perronYRY-MRY-BRY-SUQT uzluksiz bir tomonlama harakatlanadi.
BRY – birlashtiruvchi rullash yo‘llari; MRY – magistral rullash yo‘llari; YRY – yordamchi rullash yo‘llari.
Birlashtiruvchi rullash yo‘llari (oddiy va tezyurar), odatda, SUQTning o‘rtasiga nisbatan simmetrik joylashtiriladi. Ularning soni aerodrom sinfini aniqlaydi va foydalanilayotgan HK guruhining soniga bog‘liq bo‘ladi.
A, Б, В sinfli aerodromlarda RY ni joylashtirish sxemasi 3-rasmda keltirilgan. RY ning eni quyidagi formuladan topiladi:
B_rd═B_k + B_t+B_pn+2(C₁+C₂) (11)
B_rd (ИЛ-96)═10.4+ 0.8+0.48+2*(1.7+2.5)=20.08 m
B_rd (ИЛ-86)═11.2+ 0.9+0.48+2*(1.7+2.5)=20.98 m
B_rd (ИЛ-62)═6,8+ 0.8+0.3+2(1.7+2.5)=16,3 m
B_rd (ТУ-204)═8.3+ 0.7+0.39+2(1.2+2.0)=15,79 m
IZOH: Rullash yo’lagining kengligini tanlashda yuqorida hisoblangan HKlarga moslaridan eng katta qiymatni olamiz. Demak rullash yo’laklarining eni B_rd =20.98metr deb qabul qilamiz. Bu yerda: B_k - shassi izlari orasi (koleyasi); B_t - shassi aravachasi kengligi; B_pu pnevmatik shina eni; C₁ - asosiy tayanchdagi tashqi g‘ildirakdan RY chetigacha bo‘lgan ruxsat etilgan eng kam masofa C₂ - rullash jarayonida asosiy tayanch markazining RY ning o‘q chizig‘idan oqishining statistika bilan asoslangan hisobot qiymati (1-ilova).



3- rasm. RY ning enini aniqlash uchun hisobiy sxema.
Turli yuklamalar qoplama chetining mustahkamligini hisoblab topilgan C₁ va C₂ parametrlarning qiymatlari va HK sini rullashda o‘q chizig‘idan oqishlarning (tajriba o‘lchamlar) statistik qayta ishlangan qiymatlari 7- jadvalda keltirilgan.
7-jadval

HK guruhlari	C1 , m	C2 , m
I	1,7	2,5
II	1,2	2,0
III	0,5	1,5
IV	0,5	1,0

HK sini o‘z dvigateli kuchi bilan yurgizib rullaganda issiq gaz oqimlari ta’sirida RY ning yonidagi grunt uchastkalar buzilishi oldini olish va dvigatel soplosiga grunt zarralari kirib qolish ehtimolini yo‘qotish maqsadida RY ning ikki chetidagi grunt mustahkamlanadi va uning eni quyidagicha bo‘ladi: MRY va BRY lari A va Б sinflar uchun: 9 m; B sinf uchun 5 m; YRY lari A, Б va B sinflar uchun 2 m ni tashkil etadi.

1. 
   sinfli aerodrom uchun
   

Б sinfli aerodrom uchun

2. 
   sinfli aerodrom uchun
   

4-rasm. Xar xil sinfdagi aerodromlar uchun RYning joylashishi sxemasi
1-SUQT, 2-MRY, 3-Tezyurar RY, 4-Oddiy RY (3 va 4 birgalikda bog’lovchi rullash yo‘laklari).
RY ning jami maydonini aniqlash uchun hisobiy ko‘rsatkichlar 8-jadvalda berilgan.
8-jadval

Hisobiy ko‘rsatkichlar		HK guruhi
	I (6,7)	II (5)	III (6,7)
RY ning SUQT ga birikish burchagi	30	30	45
Ko‘rsatkichlar		Aerodrom sinfi
	A	Б	В
MRY va SUQT orasidagi masofa, m	150 190	150 190	150 190

Rullash yo‘llarining kerakli soni aniqlansin va umumiy egallagan maydon hisoblab chiqilsin:
MRY + ∑BRY + ∑YRD (12)
OBRY=2*150=300 m
TBRY=8*300=2400 m
MRY=4666.02m
S=(300+2400+4666.02)*20.98=152329.3 m²
8.Perronda havo kemalari (HK) ning turish joylari (TJ) ning kerakli sonini aniqlash, perronda HK larini joylashtirish sxemasini tanlash va perron maydonini hisoblash
Yo‘lovchilar perronidagi samolyotlar turish joylarining soni “tig‘iz” paytda samolyotlar harakatlanishining berilgan jadalligidan va turish joyidagi bitta joyning o‘tkazish qobiliyati koeffitsienti (K_pr) dan kelib chiqib HK guruhlariga ko‘ra aniqlanadi:

= *2.9+ *2.9+ *2.2+ *2.9 =27.25≈28 ta
Bu yerda:
– HK ning i-guruhi uchun turish joylarining soni;
– HK ning i-guruhining bir soatdagi eng katta jadalligi;
- HK ning i-guruhining o‘tkazish qobiliyati koeffitsienti (1-ilova).
; ; ;
Perrondagi HK turish joylarining soni aniqlangandan keyin ularni joylashtirish sxemalari ishlab chiqiladi. Perronning joylashtirish sxemalari 5-rasmda berilgan:

5-rasm. Perron joylashtirish sxemasi.
Sxemada perron maydonini hisoblash uchun tegishli o‘lchamlar qo‘yib chiqilsin. Perronlar va TJ maydonlarini loyihalashda qisman universal turish joylarini qo‘llash zarur, ya’ni berilgan guruhdagi HKning o‘lchamlari uchun turish joylari HK ning eng katta turiga ko‘ra aniqlanadi.
Bitta TJning gabaritlari quyidagi formulalar bo‘yicha aniqlanadi:
IL-86 D=57+7.5=64.5m
(14) L=59.5+2+2=63.5m
Bu yerda:
, – TJning uzunligi va eni;
, – HK qanotining qulochi va uzunligi.
– havfsizlik gabariti (9-jadval bo‘yicha aniqlanadi.)
Turish joyiga kirish va chiqish uchun samolyotni perronda yurgizib boriladigan yo‘llarning eni quyidagi formula bo‘yicha maksimal belgilanadi (eng katta HK uchun):
(15) Bu yerda: – HK ni harakatlanish o‘qidan ehtimoliy chetga tortib ketishga qoldiriladigan zahira (10-jadval bo‘yicha aniqlanadi.):
=57+2*3.75+2*5-4=70.5 m
9-jadval

To‘xtab turgan HK qanoti (gabariti) ning eng chekka nuqtasigacha bo‘lgan masofa, m	HK guruhi uchun xavfsizlik gabariti, m