Kadirov javohir yaxshimurat ulí “imaratlardíŃ injenerlik kommunikaciyalarín joybarlawda alternativ energiyalardan paydalaníW”

1.3. QUYASH ENERGIYASÍNAN PAYDALANÍP, ÍSSÍ SUW MENEN TÁMIYNLEW HÁM ÍSÍTÍW SISTEMASI XARAKTERISTIKASI
Quyash radiaciyası - ámeliy jaqtan qaraǵanda tawsılmaytuǵın hám ekologiyalıq sap energiya deregi bolıp tabıladı. Atmosfera ústki qatlamında quyash energiyası aǵımınıń quwatı kVt ga, Jer maydanında bolsa - kVt ga teń. Jerge jetip keletuǵın quyash energiyasınıń jıllıq ulıwma muǵdarı kVt saattı quraydı, sonday-aq qurǵaqlay maydanına jetip keletuǵın muǵdarı kVt saattı quraydı. Jetip keletuǵın quyash energiyası 1.5% bolǵan bóleginen ekologiyalıq ortalıqǵa hesh qanday zıyan jetkezbegen túrde paydalanıw múmkin.
Tropikalıq zonalarda hám saxralarda quyash nurları aǵımınıń sutkalıq ortasha intensivligi 210 -250 Vt/m² (18-21, 2 MDt/m² ge teń, Oraylıq Aziyada 130 -210 Vt/m²) ga, maksimal úlkenligi bolsa 1000 Vt/m² ge shekem jetedi. Orta Aziya respublikalarında jıllıq quyash nurları muǵdarı 2700-3035 saattı quraydı. Kavkaz artı respublikalarında 2130 -2520 saattı, Ukrainada hám Moldaviyada 2000-2080 saattı quraydı. Bir jılda 1 kv. m gorizontal jer sırtına túsetuǵın quyash energiyası muǵdarı Ashxabodda 1720 Vt/saat, Odessada 1345 Vt/saat, Moskvada 1015 Vt/saatga teń keledi. Geliotexnika qurılmaları járdemi menen sol energiyanıń 10 -15 procentinen paydalanıw múmkin.
Quyash ıssılıq energiyasınan imaratlardı ısıtıw ushın tabıslı qollanılıp atır. Quyash energiyasınan paydalanıp ısıtılǵan yamasa suyıqlıqtıń temperaturası (500 ⁰C átirapında) pol ishinde ÍSÍTÍWshı yamasa «ventilyator zmeevik» túrli sistemalarında paydalanıw ushın jetkilikli bolıp tabıladı. Ápiwayı ıssı suw radiatorların qollaw maqsetke muwapıq emes, sebebi kollektordan shıǵıwdaǵı jumısshı temperatura jetkilikli dárejede tómen (800 ⁰C átirapında). Quyash ısıtqıshtıń tiykarǵı abzallıǵı gúmansız tómen bahalıǵı bolıp tabıladı. Soǵan qaramastan eger qosımsha (rezerv) qurılmanı waqıtında jumısqa solınbasa, imarattaǵı ıssılıq rezervi joǵalıp ketiwi múmkin. Sebebi jıldıń suwıq dáwirinde ıssılıqqa bolǵan talap joqarı boladı. Basqa kemshiligi «ventilyator zmeevik» sistemasınıń natiyjeliligin azaytadı. Lekin, soǵan qaramastan sistemanıń avtonom túrde islewi jáne onıń átirap ortalıqqa zıyan keltirmesligi sebepli onıń ayırım imaratlarda isletiliwi perspektivalı esaplanadı.
Ádetde, ısıtıw apparatı ıssı suw támiynatı sisteması menen basqarıwshı úskene arqalı birlestiriledi. Basqarıwshı úskene ıssı suwǵa talap bolǵanda qurılmanı jumısqa túsiredi yamasa temperatura tómen bolǵanda ÍSÍTÍW sistemasın paydalaniletuǵın ıssı suw menen támiyinleydi. Energiya únemlewiniń basqa jolı bul oraylıq ıssılıq támiynatı sistemasında quyash ısıtıw qurılmalarınan paydalanıw. Bunday túrde jıynawshı maydan maydanı 500 m² dan úlken bolıwı kerek boladı.
Quyash energiyasınan paydalanıwdıń zamanagóy usılları túrli mámleketlerde nátiyjeli qollanılıp atır. Atap aytqanda, Izrailda quyash energiyasınan paydalanıwdıń eń málim mısallarınan biri mámlekettiń qálegen jayındaǵı úyler tóbelerinde ornatılǵan suw ısıtqıshlar (boyler) bolıp tabıladı. Xojalıq mútájliktegi kóp ushraytuǵın qurılma 150 l kólemli ıssılıq ótkermeytuǵın suw rezervuarı hám 2 m² maydandaǵı quyash batareyası tegis panelden ibarat. Bateriya ıssılıq energiyasın akkumulyaciyalaydı hám suwdı ısıtadı, ol bolsa nasossız ózi aǵıp rezervuarǵa túsedi. Bunday sistemalardıń ortasha jıllıq natiyjeliligi shama menen 50 procentti quraydı, nátiyjede bunday qurılma onıń iyesine jılına shama menen 2000 kVt/saat (yaǵnıy elektr energiyası mánisin esapqa alǵanda tiyisli summanı) tejew imkaniyatın beredi, ápiwayı kúnde qurılma boylerdegi suw temperaturanı shama menen 30°C qa kótere aladı, yaǵnıy suwdı 50 °C qa shekem ısıtadı. Ámelde bul qurılma iyesi jıldıń tiykarǵı bólegi dawamında rezervtegi elektr ısıtqıshdan (barlıq boylerlerde ol ámeldegi) paydalanılmaslıǵın ańlatadı, sebebi ol juwınıw ushın ıssı suwdı «tegin»ge aladı. Úlken sistemalı sıyımlılıqlar (ádetde nasoslar qollanıladı) kóp qabatlı imaratlar, ayırım kibutsalar, sonıń menen birge mámlekettiń kóplegen sanaat kárxanaların suw menen támiynlewde qollanıladı.