Kamolov hamidullo termitlar turkumi

Pardaqanotlilar (Hymenoptera) 
Bu turkumga mansub chumolilar, arilar, qora, ari, asalari, parazitlik bilan 
ko„payadigan mayda parda qanotlilar va boshqa nihoyatda xilma-xil turlari yuqori 
darajada taraqqiy etgan va nerv faoliyati yaxshi rivojlangan hasharotlar 
hisoblanadi. 300 mingdan ortiq turi ma‟lum. 
Turkum hamma avlodlarining og„iz organi kavshovchi – yalovchi yoki 
kavshovchi so„ruvchi tipda; ikki juft qanoti pardasimon – tomirlashgan, bir qancha 
turlarining urg„ochilarida tuxum qo„yuvchi o„simta nayzaga aylangan, lichinka 
(qurt) larida oyoq bo„lmaydi. 
Parda qanotlilar tabiatda va inson hayotida katta ahamiyatga ega. Bularning 
ko„pchiligi gulli o„simliklarni changlatadi. Parazitlik bilan rivojlanuvchi mayda 
pardaqanotlilar eng yovuz zarakunanda hasharotlarni qiradi. Xonakilashtirilgan 
pardaqanotli – asalari gullarni changlatishdan tashqari asal, mum va dori – darmon
mahsuloti yektazib beradi. 

---

Chumolilar – eng ko„p tarqalgan, polimorf (har xil individli) koloniya 
bo„lib yashovchi pardaqanotlilardir. Bularning juda ko„p turlari tropik qit‟alarda 
tarqalgan. Rossiyada uchraydigan turlardan qora chumoli, o„rmonda yashovchi 
qizil chumoli va boshqa bir necha xil o„rmon zarakunandalarni qirishda ma‟lum 
ahamiyatga ega. 
Mazkur chumolilar koloniyasi tuproqda ancha katta uya yasab yashaydi. 
Koloniya “ona” chumoli, erkak (faqat urchish vaqtida yetishadigan erkaklari, keyin 
o„lib ketadi), “ishchi chumolilar” va “soldat” lardan tarkib topadi. Polimorfizm 
“Ona” chumoli dastlab o„zi mustaqil ovqatlanib, lichinkalarini boqadi. 
Keyinchalik uning qorincha qismi kattalashib – “uyadan chiqolmay” qoladi. Bu 
paytda yetishib chiqqan “ishchi” chumolilar uni parvarish qilib qaraydi. Shu 
vaqtdan boshlab, u faqat ko„p miqdorda tuxum qo„yib, nasl berish vazifasini 
o„taydi. 
“Ishchi” chumolilar oziq topish, jig„ildonida chala hazm bo„lgan oziq bilan 
“ona” va lichinkalarni boqish, lichinkalarni jildirib yurish, uyani ma‟lum tartibda 
saqlash kabi turli vazifani bajaradi. “Soldatlari” ham ishchilari hisobiga yashab, 
koloniyani boshqa avlodlaridan yoki “dushmanlar” dan himoya qilish vazifasini 
bajaradi. Bahorda mavjud koloniyadan yangi yosh koloniya ajraladi. Bu paytda 
urg„ochi – “ona” va qanotli erkaklari havoda qo„shiladi. Shundan keyin otalangan 
“asosan urg„ochi” qanotlarini yo„qotib, ko„rsatib o„tilgan koloniya hayotini kechira 
boshlaydi. 
Chumolilarda nerv va instinkt faoliyati yaxshi rivojlangan. Bir qancha 
chumolilar shiralar ajratgan qandsimon oziqdan umumli foydalanish maqsadi bilan 
ularni uyaga tashib, kirib ularga ko„kat, barg berishadi va ajragan shirali moddadan 
foydalanishadi. Ayrim hollarda chumoli uyalarida ataylab “o„stirilayotgan” 
zamburug„larni uchratish mumkin. 
Chumolilarning bir qancha turlari zarakunanda hasharotlarni qirish, tuproqni 
boyitish kabi ishlari bilan ma‟lum foyda keltiradi. Lekin ba‟zi turlari zararli 
hasharot – shiralarni tarqatish va ko„paytishiga yordam berib, ziyon keltirish 
mumkin. 

---