Karlibaeva R. H., Tashhodjaev M. M., Axunjonov U. M. Korporatsiyalar moliyаsi oliy ta'limning 340000 «Biznes va boshqaruv»

 
Tayanch iboralar: kapital, korxona, Tadbirkor, davlat, o’z mablag’lari, foyda, 
qarz mablag’lar, moliyaviy dastak, bank kreditlari, harajat, moliyalashtirish, asosiy 
va aylanma aktiv 
 
Nazorat savollari 
1. Kapitalning iqtisodiy mazmuni va mohiyati 
2. Korxona kapitallari tarkibi 
3. Korxona kapitallarini shakllantirish prinstiplari 
4. Korxonalarni moliyalashtirish va kreditlashtirish usullari 
 

---

42 
 
 
 
 
 
VI BOB. KAPITAL QO’YILMALAR BYUDJETI BILAN BOG’LIQ 
RISKLARNI BAHOLASH 
6.1. Loyiha tavakkalchiligi tahlilining mohiyati va asosiy turlari 
Umumiy ma’nodagi «risk» tushunchasi loyihani amalga oshirish jarayonida 
noxush vaziyatlar va oqibatlarning vujudga kelishi mumkinligi bilan bog’liq 
bo’lgan noaniqlik sifatida tavsiflanadi. 
Risk va uni baholash muammosi mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun yangilik 
emas: o’tgan asrning 20-yillarida mamlakatimizda ishlab chiqarish-xo’jalik 
tavakkalchiligining amal qilishini hisobga oladigan bir qator qonunchilik hujjatlari 
qabul qilindi.
Agar loyihani amalga oshirishning turli-tuman ehtimol tutilgan sharoitlarida 
uning xarajatlari va natijalari turlicha bo’ladigan bo’lsa, unda risk va noaniqlik 
omillari loyihaning samaradorligi hisob-kitoblarida hisobga olinishi kerak bo’ladi. 
Bundan tashqari, investitsiya loyihalarining moliyalashtirilishi – bu dinamik 
jarayon bo’lib, qarorlarni qabul qilishning har bir nuqtasida loyihani amalga 
oshirish shart-sharoitlari o’zgarishi mumkinki, bu loyihaning oldindan hisoblab 
chiqilgan natijalarining avtomatik tarzda o’zgarishiga olib keladi. 
Loyiha risklarini tasniflashning murakkabligi ularning turli-tumanligidadir. 
Shu munosabat bilan risklarni va ular bilan bog’liq muammolarni tadqiq etadigan 
iqtisodiy adabiyotlarda ularni tasniflashning yagona bir qat’iy tizimi yo’q. 
Loyiha nuqtai nazaridan oldindan aytib bo’lmaydigan risklar quyidagilarni 
o’z ichiga oladi: 
A. Makroiqtisodiy risklar, shu jumladan: 
1) moddiy-texnika ta’minoti, atrof muhitni muhofaza qilish, loyihalash 
normativlari, ishlab chiqarish normativlari, erdan foydalanish, eksport-import, narx 
belgilash, soliqqa tortish sohalarida davlat tomonidan tartibga solish yuzasidan 
kutilmagan chora-tadbirlar; 
2) iqtisodiy sohadagi qonunlar va joriy iqtisodiy vaziyatning beqarorligi; 
3) tashqi iqtisodiy vaziyatning o’zgarishi (savdo-sotiq va etkazib berishlarga 
cheklashlarning joriy qilinishi, chegaralarning yopilishi mumkinligi va hokazo); 
4) siyosiy beqarorlik, noxush ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar tavakkalchiligi; 
5) texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar dinamikasi haqidagi axborotlarning to’liq 
emasligi yoki noaniqligi; 
6) bozor kon’yunkturasi, narxlar, valyuta kurslari va shu kabilarning tebranib 
turishlari; tabiiy-iqlim sharoitlarining noaniqligi, tabiiy ofatlar bo’lishi ehtimoli. 

---

43 
V. Ekologik risklar (tabiiy falokatlar), shu jumladan: 
1) suv toshqinlari; 
2) zilzilalar; 
3) po’rtana (shtorm)lar; 
4) iqlimiy halokatlar va boshqalar. 
S. Ijtimoiy xavfli risklar va jinoyatlar bilan bog’liq risklar, shu jumladan: 
1) vandalizm; 
2) sabotaj; 
3) terrorizm. 
D. Ko’zda tutilmagan o’pirilishlarning yuz berishi bilan bog’liq risklar, shu 
jumladan: 
1) zarur infratuzilmaning yaratilishidagi; 
2) loyihalashtirish, ta’minot, qurilish bo’yicha pudratchilarning bankrotligi 
oqibatidagi va hokazo; 
3) moliyalashtirishdagi; 
4) ishlab chiqarish-texnologik tizimdagi (avariyalar va uskunalarning 
ishlamay qolishi, ishlab chiqarishdagi nosozlik va hokazo); 
5) ishtirok etuvchi korxonalarning moliyaviy ahvoli va tadbirkorlik borasidagi 
obro’-e’tibori haqida to’liq yoki ishonchli axborotlarning olinishidagi 
(to’lovsizliklar, bankrotliklar, shartnomaviy majburiyatlarning bajarilmasligi 
mumkinligi). 
Tashqi oldindan aytish mumkin bo’lgan (lekin noaniq) risklarga quyidagilar 
kiradi: 
1) bozor tavakkalchiligi, u quyidagilar bilan bog’liq bo’ladi: 
-xomashyoni olish imkoniyatining yomonlashuvi va uning qiymatining 
oshishi; 
-iste’molchilik talablarining o’zgarishi; 
-raqobatchilikning kuchayishi; 
-bozordagi pozistiyalarning boy berilishi; 
-haridorlarning savdo qoidalariga rioya etishni xohlamasligi. 
2) quyidagilar sababli yuz beradigan operastion risklar: 
-loyiha elementlarining ishchi holatini tutib turish mumkin bo’lmasligi; 
-xavfsizlikka putur etkazilishi; 
-loyiha maqsadlaridan chekinish. 
Loyiha ichidagi risklar quyidagilar natijasida yuz beradi: 
1) quyidagi sabablarga ko’ra ishlar rejalarining buzilishlari: 
-ishchi kuchi yoki materiallarning etishmasligi; 
-materiallarni etkazib berishdagi kechikishlar; 
-qurilish maydonchalaridagi yomon sharoitlar; 
-loyiha buyurtmachisi, pudratchilar imkoniyatlarining o’zgarishlari; 
-loyihalashtirishdagi xatolar; 
-rejalashtirishdagi xatolar; 
-ishlarni muvofiqlashtirishdagi kamchiliklar; 
-rahbariyatning o’zgarishi; 
-noxush hodisalar va sabotaj; 

---

44 
-boshlang’ich davrdagi qiyinchiliklar; 
-rejalashtirishning norealligi; 
-boshqaruvning zaifligi; 
-ob’ektga etib borishning qiyinligi; 
2) quyidagilar sababli mablag’larning ortiqcha sarflanishi: 
-ishlar rejalarining buzilishlari; 
-ta’minot strategiyasining noto’g’riligi; 
-xodimlarning malakasizligi; 
-materiallar, xizmatlar va shu kabilar bo’yicha ortiqcha to’lovlar; 
-ishlardagi parallelizm va loyiha qismlarining bir-biriga uyqashmasligi; 
-pudratchilarning noroziliklari; 
-smetalarning noto’g’riligi; 
-hisobga olinmagan tashqi omillar.