Karlibaeva R. H., Tashhodjaev M. M., Axunjonov U. M. Korporatsiyalar moliyаsi oliy ta'limning 340000 «Biznes va boshqaruv»

 
6.2. Loyiha risklarining hisobga olinishi: amalda baho berilishi 
Risklarning mavjud bo’lishi echimlarning ehtimol tutilgan variantlaridan 
birini tanlash zaruratini nazarda tutadi, shu munosabat bilan bunday echimlarni 
qabul qilish jarayonida butun ehtimol tutilgan muqobil variantlar tahlildan 
o’tkaziladi, ularning ichidan eng rentabellisi va risk darajasi past bo’lgani 
tanlanadi. Riskning aniq vaziyatlari turli murakkablilik darajasiga ega bo’ladi va 
shu bilan bog’liq tanlovning muqobilliligi turli usullar bilan hal qilinadi. Eng oddiy 
vaziyatlarda intuistiyaga va o’tmishdagi tajribaga asoslanadigan o’ziga xos 
ekspertlik bahosini yo’nalish qilib olish mumkin. Lekin u yoki boshqa murakkab 
ishlab 
chiqarish 
vazifasining 
optimal 
hal 
etilishi 
zarurligi, 
masalan, 
investitsiyalarni sarflash variantini tanlash risklarni tahlil etishning maxsus 
uslublarini qo’llanishni taqozo etadi. 
Shuni yana bir bor ta’kidlash kerakki, u yoki boshqa loyiha tavakkalchiligini 
amalga oshirishda kelib chiqadigan oqibatlar va yo’qotishlarning potenstial 
salbiyligiga qaramasdan, risk o’ziga xos «taraqqiyot dvigateli», ehtimol bo’lgan 
foydaning manbai bo’lib hisoblanadi. 
Risklarga baho berish risk kattaligini (darajasini) belgilashdan iborat bo’ladi. 
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda loyiha risklarini baholashning yaxlit bir nazariyasi 
yo’q. Ehtimol, buning sababi har qanday nazariyaning amaliyotning umumlashuvi 
bo’lib 
hisoblanadigan 
konstepstiyaga 
asoslanishida 
bo’lishi 
mumkin, 
mamlakatimizdagi bozor sharoitidagi investitsiya faoliyati amaliyoti esa hozircha 
etarli shakllanmagan. 
Raqobatchilik – bozor iqtisodiyotining majburiy belgisi – tadbirkorni 
noaniqlik sharoitida qaror qabul qilishga majbur etadi, chunki bunday iqtisodiy 
tizimda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hech biri ham boshqalarning qanday 
qaror qabul qilishini oldindan bilmaydi; oldiga qo’yilgan maqsadni amalga 
oshirishga to’sqinlik qiladigan yana bir qator boshqa ichki va tashqi omillar ham 
mavjud, buning ustiga, agar qaror tashqi muhitning ahvoli oldindan aytib 
beradigan holatda bo’lmaganida yoki tez o’zgaradigan holatlarda qabul qilingan 

---

45 
tarzda ham yaqqol bir xildagi tanlov bo’lgani bilan ham noaniqlik kelib chiqishi 
mumkin. 
Risk muammosiga bag’ishlangan tadqiqotlarda riskni miqdoriy baholash 
mezonini belgilashga nisbatan bir necha yondashuvlar uchraydiki, quyidagilar 
ularning asosiylari hisoblanadi: 

statistik baholash uslubi; 

ekspertlik baholash uslubi; 

o’xshashliklar uslubidan qo’llanish; 

kombinastiyalashgan uslub. 
Investitsiya loyihasi risklarini miqdoriy baholashning bir qator vositalari 
matematik statistika uslublariga – dispersiya, standartli og’ishish, variastiya 
koeffistientiga asoslanadi. Statistik uslub nafaqat muayyan loyihaning, shu bilan 
birga umuman korxonaning muayyan muddat davomidagi (uning daromadlari 
dinamikasini tahlil qilib) tavakkalchiligini baholashga imkon beradi. Risklarni 
baholashning ushbu uslubi afzalliklariga matematik hisob-kitoblarning murakkab 
emasligini, uning kamchiliklariga esa – ko’p sonli kuzatuvlar qilinishi 
(ma’lumotlar hajmi qanchalik katta bo’lsa, risklarni baholash shunchalik 
ishonchliroq bo’ladi) lozimligini kiritish kerak bo’ladi.
Ekspertlik baholash uslubining bosh afzalligi loyihani tahlil etish va turli xil 
sifatga oid omillarning ta’sirini hisobga olish jarayonida ekspertlar tajribasidan 
foydalanish mumkinligidan iborat. Rasman ekspertlik baholash rusum-qoidalari 
ko’pincha quyidagilardan iborat bo’ladi. Loyiha (firma) rahbariyati savollarni o’z 
ichiga oladigan ekspertlik (so’rovnoma) varaqalari shaklidagi baholash mezonlari 
ro’yxatini ishlab chiqadi. Har bir mezon uchun ekspertlarga bildirilmaydigan 
tegishli vaznli koeffistientlar tayinlanadi (kam hollarda - hisoblab chiqiladi). 
So’ngra har bir mezon bo’yicha javoblarning variantlari tuziladi, bunday 
javoblarning vaznlari ham ekspertlarga ma’lum bo’lmaydi. Ekspertlar ekspertizani 
o’tkazishda baholanayotgan loyiha haqida to’liq axborotga ega bo’lishi, qo’yilgan 
savollarni tahlil etishi va javobning tanlangan variantini qayd etishi kerak. 
Shundan keyin to’ldirilgan ekspertlik varaqalari tegishli ravishda ishlab chiqiladi 
(axborotlarni ishlash bo’yicha ma’lum statistik (kompyuterdagi) paketlar asosida) 
va o’tkazilgan ekspertizanng natijasi (yoki natijalari) beriladi. 
Yuqorida bayon qilingan risklarni ekspertlik baholash uslubini uning bir turi, 
Delfi uslubi deb ataladigan uslub to’ldirishi mumkin. U risklarni baholashni 
o’tkazishni tashkil etishning qat’iy rusum-qoidalari bilan tavsiflanadiki, unda 
ekspertlar qo’yilgan savollarga javoblarni birgalikda muhokama qilish 
imkoniyatidan mahrum bo’ladi va bu qarorni guruh bo’lib qabul qilish «domi»ni 
va etakchi fikrining ustunlik qilishini istisno etish, baholarning anonimligini 
ta’minlashga imkon beradi. Ishlab chiqilgan va umumlashtirilgan natijalar 
boshqariladigan teskari aloqa orqali ekspert komissiyasining har bir a’zosiga 
ma’lum qilinadi. Shunday qilib, har bir bahoning tegishli xodimga taalluqli 
ekanligi bilan bog’liq psixologik noqulaylik holati istino qilinadi, shundan so’ng 
baholash takrorlanishi mumkin. 
Loyiha risklarini ekspertlik baholash sifati ko’p jihatdan ekspertlarning 
tanlanishi sifatiga bog’liq bo’ladi, bunga jiddiy e’tibor berish kerak bo’ladi. 

---

46 
Riskka tuzatmali foiz stavkasi uslubi – bu loyihaning samaradorligini hisob-
kitob qilishda risk uchun ustama kattaligiga risksiz foiz stavkasining ko’payishidir 
(risk mukofoti). Innovastion loyihalar ishlatilgan hollarda risk uchun ustama 10 – 
20% ga etishi mumkin. 
Bir necha loyihalarning (yoki bir loyihaning bir necha variantlarining) 
tavakkalchiligini miqdoriy baholash uchun dispersiya va o’rtacha kvadratli 
(standartli) tebranishlar ko’rsatkichlarining sonli mohiyatlaridan foydalanish 
mumkin. Loyihalar bir necha ehtimol tutilgan variantlarga ega bo’lgan hollarda 
dispersiya o’zining o’rtacha mohiyati (matematik kutish) atrofida tasodifiy 
kattalikning (masalan, sof diskontlashtirilgan daromadning) tarqalishi darajasini 
tavsiflaydi.