Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy tushunchalarni shakllantirishda o’zbek xalk ertaklarining ta’siri

III BOB. MTTLARDA BOLALARNI AXLOKIY TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISHNING PSIXOLOGIK TAXLILI VA TAJRIBA SINOV ISHLARI TAXLILI

3.1. Katta maktabgacha yosh davrida ertaklar asosida shakllantirish bo’yicha olingan natijalar tahlili

Katta maktabgacha yosh davrida bolalarni ahloqiy tushunchalarni shakllantirishda ertaklar va rolli o‘yinlarni o‘rni bekiyos bo‘ladi. Har bir bolaning o‘z dunyoqarashi, o‘z fikri , induvidual xususiyatlari nomoyon bo‘ladi. Ertaklar, qo‘g‘irchoq teatri spektakllari, multfil’mlar bolalar o‘z dunyoqarashini kengaytirishida muxum o‘rin egallaydi.Biz tuzilgan anketamizni Farg‘ona shahar 9-sonli maktabgacha ta’lim muassasasining 40 nafar tarbiyalanuvchisida ulardan 22nafar o‘g‘ilbolalar va18 nafar qiz bolalarda o‘tkazdik. Bolalar bilan ertaklar to‘g‘risida suxbat olib bordik. Ularga qanday ertaklarni bilishlari to‘g‘risida savol berdik. Bolalar o‘zlariga berilgan savolga javob berishga ikkilanib turdilar. So‘ngra esa o‘zlari bilgan, eshitgan va ko‘rgan ertaklarini ayta boshlashdi. Ular orasidan 3 nafar bolalar Uch cho‘chqacha ertagini , 7nafar bola Bo‘g‘irsoq ertagini,6 nafar bola Qizil shapkacha ertagini, 3 nafar bola Irkit o‘rdakcha ertagini, 2 nafar bola Chipor tovuq ertagini, 3 nafar bola Soxibjamol va mahluq ertagini, 2 nafar bola Uch baxodir ertagini,yana 3 nafar bola Bo‘ri va echki bolalari ertagini, 2 nafar kizlar Zumrat va Qimmat ertagini, 3 nafar o‘g‘il bolalar Egri vaTo‘g‘ri ertagini, yana 3 nafar bola To‘qqiz dangasa ertagini, 3 nafar bolajon esa Oltin tarvuz ertagini bilishlarini aytib o‘tishdi.bu 1-jadvalda kursatilgan.
1- jadval n- 40

№	Ertaklar nomi	40	%
1	Bo’g’irsoq	7	17,5%
2	Qizil shapkacha	6	15%
3	Irkit o’rdakcha	3	7,5%
4	Soxibjamol va maxluq	3	7,5%
5	Chipor tovuq	2	5%
6	Uch boxodir	2	5%
7	Bo’ri va echki bolalari	3	7,5%
8	Zumrad va Qimmat	2	5%
9	Egri vaTo’g’ri	3	7,5%
10	To’qqiz dangasa	3	7,5%
11	Oltin tarvuz	3	7,5%
12	Uch cho’chqacha	3	7,5%

Bu ertaklar ichidan bolalarda eng ko‘p tanlangan ertaklar Bo‘g‘irsoq va Qizil shapkacha ertagi bo‘ldi. Nima uchun bu ertaklarni ko‘p bora takrorlanganligini bilish uchun bolalarga nega bu ertakni tanlading deb savol berganimda ular shunday javob berishdi.Oila davrasida onalaridan, aka opalaridan, kichik guruxlarda xam ko‘p bora bolalar bu ertaklarni eshitganliklarini aytishdi. Bundan tashqari multfil’mini telivizordako‘p bora tomosha qilganliklarini aytishdi. Tarbiyachilari o‘zlarini ham guruhda o‘rtoqlari bilan rol’li o‘yin tarzida o‘ynatganliklarini hamda qo‘g‘irchoq teatri sahnasida ko‘p bora ko‘rganliklari uchun bu ertaklar bolalar yodida ko‘proq qolganligini ta’kidlab o‘tdilar. Sizga kaysi ertak qahramonlari yoqadi? Savoliga bolalarning javoblari quyidagilar:Ularning 6 nafar kizlar soxibjamol malikalar , 5nafari Zumrad, 5 nafar kizlar Qizil qalpoqcha kiygan qizcha , yana 2 nafar qizlar esa do‘mboqchalar yoqishini aytib utishdi. O‘g‘ilbolalar esa 5 nafari shaxzodalar,5 nafariga To‘g‘rivoy, 4 nafariga baxodirlar,4 nafariga ayiq polvonlar,2 nafariga tulkilar 2 nafariga bo‘rilar yoqishini aytib o‘tdilar. Nima uchun bu qahramonlarni tanladingiz? Deb bergan savolimga malikalarni odobliligi, chiroyli kiyinishi, liboslarini xilma xilligi,chiroyli yurishlari yoqishini ta’kidlab o‘tishdi. Zumradni esa to‘g‘riso‘zligi, mehnatkashligi, kiyimlarini toza tutishi, uylarni ozoda saqlashi va hamma ish qo‘lidan kelishi ularga juda yoqqanligini bilib oldim. Bu qahramonlarni asosan qiz bolalar tanlagan. O‘g‘ilbolalar esa eng ko‘p tanlagan ertak qahramonlari shaxzodalar va To‘g‘rivoy bo‘ldi. Bu tanlagan qaxramonlarni ochiqko‘ngilliligi, hammaga qo‘lidan kelgancha yaxshilik qilishi,to‘g‘riso‘zligi, oliyjanobligi, mexnatsevarligi yoqishi uchun tanlaganligini aytib o‘tishdi. Buni 2-jadvalda ko‘rishingiz mumkin.
2-jadval n-40

№	Ertak qaxramonlar		%
1	Soxibjamol malika	6	15%
2	Zumrad	5	12,5%
3	Qizil qalpoq kiygan qiz	5	12,5%
4	do’mboqchalar	2	5%
5	shaxzodalar	5	12,5%
6	To’g’rivoy	5	12,5%
7	Baxodirlar	4	10%
8	Ayiqpolvon	4	10%
9	tulkilar	2	5%
10	bo’rilar	2	5%

Xozirgi zamon bolalari ertaklar tinglashdan ko‘ra ularni multfil’mlarini tomosha qilishlari ko‘proq qiziqtirishi ma’lum bo‘ldi.Chunki zamonaviy texnologiyalar rivojlangani sabab yosh bolalar xam kompyuter, android telefonlarni internet tarmog‘iga ulab u yerdan turli xil multfilmlarni tomosha qilishni o‘zlashtirish olishgani sabab bulyapti.Xozirgi zamonaviy ota onalar xam ularni tinch o‘tirishlari uchun telefonni bolajonlar qo‘liga multfilmni qo‘yib berib qo‘yishadi.Shu sababdan ular ko‘proq hozirgi zamonaviy multfil’mlarni ko‘rishlarini aytishdi. Hozirgi multfil’mlar orasida ham ertaklar asosida ishlanganlari ham bor. Ularni eng yoqtirgan multfil’mlari 2 nafar bola fiksiklarni , 5 nafar bola minniforsni, 5 nafar bola chaqmoq makfinni, 2 nafar qiz Oppog‘oy va yetti gnom, yana 2 nafar kizZumrat va Qimmatni, 3 nafari malika Safiya multfil’mini, Egrivoy va To‘g‘rivoy,4 nafari Masha va ayiqni, 2 nafari irkit o‘rdakcha ertagi asosida tayyorlangan multfilmni,4 nafari bo‘g‘irsoqni, 3 nafari soxibjamol va maxluq multfilminini, 2 nafari uch baxodir va boshqa multfil’mlarni tomosha qilishar ekan. Bu 3-jadvalda batafsil ko‘rsatilgan.
3-jadval n-40

№	Multfil’mlar nomi		%
1	Chaqmoq makfin	5
2	Minnifors	5
3	Baterben oshxonasi	3
4	Masha va ayik	4
5	Irkit o’rdakcha	2
6	Sohibjamol va maxluq	3
7	Dumboqchalar	4
8	Zumrad va Qimmat	2
9	Oppog’oy va etti gnom	2
10	Malika Safiya	3
11	fiksiklar	5
12	Uch baxodir	2

Bolalarga bu multfilmlarning qaysi qahramonlari qanday jihatlari bilan yoqadi sizlarga degan savolimga ular quyidagicha javob berishdi:Bolalarni eng yoqtirgan mutlfil’m qahramonlariga esa 4nafar qizbolalar Mashani yoqtishini uning turli xil sho‘hliklari va ayyorliklari yoqishini, 4 nafar o‘g‘ilbolalari ayiqpolvonni mexribonligini, 5 nafar kizlar malika Sofiyani uni chiroyi va to‘g‘riso‘zliligini, 4 nafar qizbolalar Raponsilni uzun sochlarini, 4 nafar o‘g‘ilbolalari chaqmoq makfinni tezyurarligi chaqqonligini, 4 nafar o‘g‘ilbolalari minniforsni xar qanday xolatdan chiqib ketishi, 5 nafar o‘g‘ilbolalari fiksiklarni yordamga doimo tayyorligini, 2nafar qiz bolalar Baterbenni pazandaligi,2 nafar o‘g‘ilbolalar dumboqchalarni do‘stlarni qo‘llab quvvatlashini, 2 nafar o‘g‘ilbolalar Alyoshani mexribon va raxmdilligini, 2 nafar qiz bolalar bo‘g‘irsoqni , 2 nafar o‘g‘ilbolalar o‘rgimchak odamni buning xam xammaga yordamga shoshilishini yoqtirishi ma’lum buldi.Bu 4-jadvalda ko‘rsatilgan.

4-jadval n-40da

№	Yoqtirgan multik qahramonlari	tanlanishi	%
1	Malika Safiya	5	12,5%
2	Fiksiklar	5	12,5%
3	Masha	4	10%
4	ayiq	4	10%
5	Raposil	4	10%
6	Chaqmoq Makfin	4	10%
7	Minnifors	4	10%
8	Baterben	2	5%
9	Alyosha	2	5%
10	O’rgimchak odam	2	5%
11	Do’mboqchalar	2	5%
12	bo’g’irsoq	2	5%

Bolalarni xozirgi kundagi asosiy mashg‘uloti multfilm tomosha kilish bo‘lmoqda ekan , chunki nafakat televizor balki telefonlarda xam internet orqali multfilm tomosha kilish xamma bolajonlarni sevimli mashgulotiga aylanib kolmokda. Lekin hamma multfilmlar xam bolajonlarga ma’naviy ozuqa bermaydi. Ba’zi multfilmlar boshidan oxirigacha bolalarni buzg‘unchilikka, vayronkorlikka,boshqalarni dilini og‘ritishga, o‘zini ustun qo‘yishga, sehru joduga, ayyorlikka o‘rgatishini kuzatishimiz mumkin. Bu ayniqsa chet el multfilmlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘zimizning milliy ertaklarimiz asosida ishlangan multfilmlarimiz esa bolajonlarimizni to‘g‘riso‘zlikka, mehnatsevarlikka, aql bilan ish yuritishga, kattalarga xurmat, kichiklarga izzat ko‘rsatishga, qo‘lidan kelgancha yaxshilik kilishga undaydi. Bolalarni ertaklarni qay darajada yaxshi bilishlariga oilaviy muhitning ham o‘rni beqiyos. Shu sababdan ularning ota-onalari bilan ham anketa so‘rovnomasi o‘tkazdik. Bu so‘rovnomaga asosan onajonlarimiz javob berdilar. So‘rovnoma natijalari quyidagicha bo‘ldi. 1-savolimizga ya’ni Bolangizga qanday ertaklar o‘qib berasiz? degan savolimizga tarbiyaviy, ahloqiy, qiziqarli va mehnatsevarlikka undovchi ertaklarni o‘qib berishlari ma’lum buldi. 2-savolimizga ya’ni bolangiz qaysi ertakni maroq bilan tinglaydi? degan savolimizga javoblar quyidagicha bo‘ldi. 6nafar ona bolasining Bo‘g‘irsoq ertagini tanladi bu ularning 15% foizini tashkil kildi. Yana 6 nafari Qizil shapkacha ertagini maroq bilan eshitishini aytgan bu ham 15% foizini tashkil qildi. 4 nafari Sholg‘om ertagini 10% foizni, Echki bolalari va bo‘ri ertagini ham 4 nafar ishtirokchi tanlagan u ham 10% foizni tashkil qilgan. 3 nafar ishtirokchi Zumrad va Qimmat ertagini tanlagan bu 7,5% foizni , yana 3 nafar ishtirokchi Masha va ayiq ertagini tanlagan bu ham 7,5% foizni tashkil qilgan. Chipor tovuq ,Maqtanchoq quyon,Chiroyli uycha, Uch cho‘chqacha va malikalar haqidagi ertaklarni 2 marotadadan tanlashgan . Bular 5%foizdanni tashkil qilgan. Irkit o‘rdakcha va Ochko‘zbola ertagini 1nafardan ishtirokchi tanlagan. Bular 2,5% foizdanni tashkil qilgan.Bu quyidagi 5-jadvalda ko‘rsatilgan.
5-jadval n-40

№	Ertaklar nomi	tanlanishi	%
1	Qizil shapkacha	6	15%
2	Bo’g’irsoq	6	15%
3	Sholg’om	4	10%
4	Echki bolalari va bo’ri	4	10%
5	Zumrad va Qimmat	3	7,5%
6	Masha va ayiq	3	7,5%
7	Chipor tovuq	2	5%
8	Irkit o’rdakcha	2	5%
9	Maqtanchoq quyon	2	5%
10	Uch cho’chqacha	2	5%
11	Malika	2	5%
12	Chiroyli uycha	2	5%
13	Ochko’zbola	1	2,5%
14	Tulki va turna	1	2,5%

Bu jadval orqali Qizil shapkacha va Bo‘g‘irsoq ertaklarini bolajonlarga ko‘pchilik ota-onalar o‘qib berishi ma’lum bo‘ldi. Birinchi va beshinchi jadvallar bir biriga solishtirilganda Qizil shapkacha va Bo‘g‘irsoq ertaklari deyarli bir xil natijani qayd etganini ko‘rishimiz mumkin. 3-savol U qaysi ertak qahramonini yoqtiradi? savolimizga esa quyidagicha javob olindi. Ularning 6 nafari soxibjamol malikalarni yoqtirishi bu esa 15%foizni , 5nafari Zumradni bu esa 12,5% foizni, 5 nafar Qizil qalpoqcha kiygan qizchani bu ham 12,5% foizni , yana 2 nafari esa do‘mboqchalar yoqishini bu 5%foizni tashkil qilgan.Asosan bu qaxramonlarni qizbolalarni onalari tanlashgan. O‘g‘ilbolalarning ota-onalari esa 5 nafari shaxzodalarni bu 12,5% foizini,5 nafariga Baxodirlar bu 12,5% foizini, 4 nafariga sholg‘om ertagidagi nabirani bu esa10% foizni,yana 4 nafariga esa ayiq polvonlaryoqishini bu ham 10% foizni tashkil qilgan. 2 nafar ishtirokchi tulkilarni yana 2 nafariga bo‘rilar yoqishini aytib o‘tdilar bu esa 5% foizdanni tashkil qilgan. Buni 6-jadvalda ko‘rishingiz mumkin.
6-jadval n-40

№	Ertak qaxramonlar		%
1	Soxibjamol malika	6	15%
2	Zumrad	5	12,5%
3	Qizil qalpoq kiygan qiz	5	12,5%
4	do’mboqchalar	2	5%
5	shaxzodalar	5	12,5%
6	Nabira (sholg’om ertagidagi)	5	12,5%
7	Baxodirlar	4	10%
8	Ayiqpolvon	4	10%
9	tulkilar	2	5%
10	bo’rilar	2	5%

Bu jadvalni ham 2-jadval bilan solishtirishimiz mumkin bu ota-onalar va bolalarning javoblari deyarli bir biriga o‘xshashligini kuzatishimiz mumkin. Keyingi savolimizga esa quyidagicha javob berishdi. Bola ertak eshitganda unda qanday ahloqiy tushunchalar shakllanadi? Bu savolga yaxshilik va yomonlikni farqlay olishni o‘rganadi deb 10 nafar ishtirokchi belgilagan bu 25% foizni tashkil qildi. Kattalarni xurmat qilishni o‘rganadi deb 8 nafar ishtirokchi tanlagan.bu 20% foizni tashkil etdi. Barcha ijobiy tushunchalar shakllanadi deb 7 nafar ishtirokchi belgilagan bu 17,5% foizni tashkil etdi. Insonlarga mehr-muxabbatli bo‘ladi deb yana 7 nafar ishtirokchi belgilagan bu 17,5% foizni tashkil etdi.Sabr va ishonch tuyg‘usi shakllanadi deb 4 nafar ishtirokchi belgiladi.bu 10% foizni tashkil etdi.Hayvonot olamini va tabiatni asrab avaylashni o‘rganadi deb 4 nafar ishtirokchi belgilagan bu 10%foizni tashkil etdi.bu natijalarni quyidagi 7-jadvalda ko‘rishingiz mumkin.
7-jadval n-40

№	Ahloqiy xususiyatlar	tanlanishi	%
1	Yaxshilik va yomonlikni farqlash	10	25%
2	Kattalarni xurmat qilish	8	20%
3	Barcha ijobiy tushunchalar	7	17,5%
4	Insonlarga mehr-muxabbatli bo’lish	7	17,5%
5	Sabr va ishonch tuyg’usi	4	10%
6	Hayvonot olami va atrof muhitni asrab avaylash	4	10%

Bundan ko‘rinib turibdiki,yaxshilik va yomonlikni farqlash xususiyatini juda ko‘p ota- onalar tanlagan. Bolangiz qaysi multfilmni sevib tomosha qiladi savoliga esa ular quyidagicha javob berishdi : Ularni eng yoqtirgan multfil’mlari 5 nafar ishtirokchi minnifors multfilmini, 5 nafar ishtirokchi chaqmoq makfinmultfilmi ni, 5 nafar ishtirokchi Baterben oshxonasi multfilmi, yana 5 nafar ishtirokchi malika Safiya multfil’mini, ,4 nafari ishtirokchi Masha va ayiq multfilmini, yana 4 nafar ishtirokchi Zumrad va Qimmat ertagi asosida tayyorlangan multfilmni,, 3 nafar ishtirokchi Soxibjamol va maxluq multfilminini, 2 nafari ishtirokchi Do‘mboqchalar multfilmini,2 nafar ishtirokchi fiksiklar multfilmini,yana 2nafardan ishtirokchi Po-ro-ro va Susambil multfil’mlarni tomosha qilishar ekan. Bu 8-jadvalda batafsil ko‘rsatilgan.
8-jadval n-40

№	Multfil’mlar nomi	tanlanishi	%
1	Chaqmoq makfin	5	12,5%
2	Minnifors	5	12,5%
3	Baterben oshxonasi	5	12,5%
	Malika Safiya	5	12,5%
4	Masha va ayik	4	10%
5	Zumrad va Qimmat	4	10%
6	Sohibjamol va maxluq	3	7,5%
7	Dumboqchalar	3	7,5%
8	Po-ro-ro	2	5%
12	fiksiklar	2	5%
13	Susambil	2	5%

Keyingi savolim Bolangizning eng yoqtirgan mutlfil’m qahramonlari qaysi ? savoliga esa 4nafar ishtirokchilarni qizlari Masha va ayiq multfilmi qahramoni qizaloq Mashani yoqtishini ,bu 10% foiz tanlanganini ko‘rsadi. Ishtirokchilarni 4 nafari ayiqpolvonni yoqtirishini ta’kidladi bu ham 10%natijani qayd etdi., 5 nafar ishtirokchi malika Sofiyani qahramonini yoqtirgan u 12,5% foizni tashkil qilgan.Ishtirokchilarni yana 4 nafari Raponsilni tanlagan bu xam umumiy natijaning 10%ni tashkil qilgan. 4 nafar ishtirokchi o‘g‘ilarini Chaqmoq makfin multfilmi qahramoni Chaqmoq Makfinni 10%, 4 nafar minniforsni10%foizni tashkil qilgan. 5 nafar ishtirokchi fiksiklarni yoqtirishini bu 12,5%foizni , 2nafar ishtirokchi Baterben oshxonasi multfilmi qahramoni Baterbenni yoqtirishini 5% foizni,2 nafar ishtirokchi dumboqchalarni bu ham 5%, 2 nafar ishtirokchi Pororoni 5% foizni, 2 nafar ishtirokchi bo‘g‘irsoqni 5 % , 2 nafar ishtirokchi o‘rgimchak odamni bu ham 5% fozni tashkil qilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki qizlar va o‘g‘il bolalar tanlagan multfilm qahramonlarining xam ota-onalari xam yaxshi bilishlari ma’lum bo‘ldi.Bu 8-jadvalda ko‘rsatilgan.

9-jadval n-40

№	Yoqtirgan multik qahramonlari	tanlanishi	%
1	Malika Safiya	5	12,5%
2	Fiksiklar	5	12,5%
3	Masha	4	10%
4	ayiq	4	10%
5	Raposil	4	10%
6	Chaqmoq Makfin	4	10%
7	Minnifors	4	10%
8	Baterben	2	5%
9	Po-ro-ro	2	5%
10	O’rgimchak odam	2	5%
11	Do’mboqchalar	2	5%
12	bo’g’irsoq	2	5%

Keyingi savolimiz ertaklar bolada asosan qaysi xususiyatlarni shakllantiradi? Deb berilgan edi u savolga ota-onalar quyidagicha javob berishdi ertaklar bolaning dunyoqarashini o‘stiradi,mehnatsevarlik, saxiylik, izlanuvchanlik, to‘g‘riso‘zlik, tozalik va poklik, jasurlik,xushmuomalalik , ochiqko‘ngillik, mehr-muxabbat, odamlar bilan muloqot qilish san’atini o‘rgatadi deb ta’kidlashdi.

10-jadval n-40

№	Qaysi xususiyatlar shakllanadi	tanlanishi	%
1	To’g’riso’zlik	6	15%
2	Mehnatsevarlik	6	15%
3	Saxiylik	5	12,5%
4	Dunyoqarashni kengeyishi	5	12,5%
5	Izlanuvchanlik4	4	10%
6	Tozalik va poklik	4	10%
7	Jasurlik	3	7,5%
8	Xushmuomalalik	3	7,5%
9	Ochiqko’ngillik	2	5%
10	Mexr-muxabbat	2	5%
11	Odamlar bilan muomala qilish	1	2,5%

Sizning farzandingiz ertaklarni sizdan yo tarbiyachidan eshitishni hohlaydimi yoki multfilmini ko‘rishni hohlaydimi ? savoliga kuyidagicha javob berishdi : Tarbiyachidan eshitishni hohlaydi deb 16ta ishtirokchi tanlagan bu 40% foiz ko‘rsatgich natijani tashkil qilgan ertakni mendan eshitishni hohlaydi deb 14ta ishtirokchi tanlagan bu 35% foizni tashkil qilgan..Multfilmini ko‘rishni hohlaydi deb 10 nafar ishtirokchi javob bergan bu 25% foizni tashkil kilgan.
11-jadval n-40

№	Kimdan eshitishni hohlaydi	tanlanishi	%
1	Tarbiyachidan	16	40%
2	Ota-onadan	14	35%
3	multfilmdan	10	25%

Bu jadvaldan shuni ko‘rish mumkinki bolalarga ko‘proq tarbiyachilarini ertaklarni o‘qib berishlarini yoqtirishlarini ko‘rishimiz mumkin.

3.2. Katta maktabgacha yosh davrida ertaklar asosida shakllantirish bo’yicha olingan natijalar tahlili bo’yicha olib borilgan psixik rivojlanish psixokorreksiya ishlardan keying olingan natijalar tahlili

Tadqiqotimizning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda, shuningdek, aniqlash eksperimenti natijalariga asoslanib, biz shakllantiruvchi eksperimentni belgilab oldik va o'tkazdik.

Maqsad: katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o'qish, gapirish, xalq ertaklari asosida o'yinlarni rivojlantirish jarayonida axloqiy psixologik xususiyatlar, insoniy tuyg'ularni va do'stona munosabatni shakllantirish.
Shakllantirish bosqichida biz quyidagi vazifalarni qo'ydik:
• Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy xususiyatlarni, insonparvarlik tuyg'ularini va do'stona munosabatni shakllantirish uchun pedagogik shart-sharoitlarni yaratish.
• Tegishli mazmunga ega ertaklarni tanlang. Bolalarning his-tuyg'ularini chuqurlashtirish uchun ularni bir-biriga nisbatan insoniylik va do'stona munosabatda bo'lishga o'rgating.
• ertak qahramonlarining ijobiy harakatlari mazmuni bilan bolalar faoliyatining turlarini (o'yin, mehnat, kognitiv, ko'rgazmali) o'ylab ko'ring va tashkil qiling.
Tuzilgan ish rejasiga muvofiq xalq ertaklarini saralab oldik. Ertaklarni tanlash biz tomonidan o'rganish maqsadlariga muvofiq va "Ilk qadam" dasturi mualliflari tomonidan berilgan maktabgacha ta'limning Davlat ta'lim standarti asosida amalga oshirildi. bolalar bog'chasi faoliyat ko'rsatmoqda.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar o'rtasida insonparvarlik tuyg'ularini va do'stona munosabatni, shuningdek, xalq ertaklari yordamida ushbu muhim axloqiy xususiyatga ma'lum bir hissiy munosabatni shakllantirish bo'yicha ishlarning tuzilishi quyidagi printsiplarga asoslanadi:
1. Asar mazmuni, tasvirlarning yorqinligi va dinamikligi.
2. Bosh qahramon yuksak axloqiy fazilatlarga ega qahramon bo‘lgan asarlarni tanlash.
3. Bosh qahramon (yoki bir nechta personajlar)ning o‘ziga xos axloqiy fazilatlari bilan tasvirlashda hissiy ekspressivlik, muammoga duch kelgan do‘stlarga hamdardlik va hamdardlik ko‘rsatish, shuningdek, boshqalarga yordam bera olish.
4. Salbiy xarakterning istalgan mavjudligi yoki yordamga, muhtojlarga o'zaro yordam berishga undaydigan to'siqning mavjudligi.
Xalq ertaklari bilan ishlashda biz uchun mavzularning e'tibori va his-tuyg'ularini matnlarga qaratish muhim edi, bunda bosh qahramon shaxsning yuksak axloqiy fazilatlari bilan ajralib turadigan, tasviridagi badiiy vositalar chuqur hissiy ta'sirga yordam beradi. maktabgacha yoshdagi bolalarning hissiy sohasi bo'yicha. Insonparvarlik va do'stona munosabat, hamdardlik va hamdardlik ma'nosini ochib beradigan ushbu asarlar guruhida ishlash metodologiyasining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat edi: bolalar asarni o'qib chiqdilar, keyinchalik uning mazmunini muhokama qildilar, qahramonlarning harakatlarini tahlil qildilar, bolalar ertaklardan parchalar chizdilar va bolalarga ertakni sahnalashtirish, uning parchalarini qayta aytib berish imkoniyati berildi; o'yin muhitini yaratish, bolalar o'zlarini ijodiy ifoda etishdi, do'stona fazilatlarni shakllantirishga yordam beradigan ijobiy psixologik munosabat yaratildi. Bolalarning bayonotlariga asoslanib, biz bolalarning tasvir, vaziyat, harakatni tushunish darajasiga yaqinroq bo'lishga harakat qilib, xulosa qildik. Hayot hodisasining axloqiy tomonini tushunish do'stlar qanday harakat qilishlarini va qanday harakat qilmasliklarini taqqoslash orqali osonlashtirildi.
Tajriba davomida biz u yoki bu vakillikdan foydalanish mumkin bo'lgan vaziyatga misol keltirishni taklif qildik. Bu yoshdagi bolalar uchun bu qiyin vazifa. Odatda ular u yoki bu harakatni (shirinliklarni baham ko'rish, o'yinchog'i bilan o'ynashga ruxsat berish, jang qilmaslik va h.k.) deb nomlashgan. Buning uchun biz bolaga tanish ertak, hikoyadan rasmga murojaat qilishni taklif qildik. (“Bu yerda kim to‘g‘ri ish qildi? Kim haqiqiy do‘st bo‘lib chiqdi?”)
Ertaklar ustida ishlashda qo`llaniladigan metodik usullar bolalarni bu asarning axloqiy mohiyatini chuqurroq anglash, do`st bo`lish nimani anglatishini tushunishga, insonparvarlik ko`rsatishga yetaklashi kerak. Shuning uchun biz savollarni asar haqidagi suhbatga nafaqat hikoya chizig'ini, bolalar asarlarining mazmunini eslab qolish uchun emas, balki har doim ham aytilmaydigan g'oyani tushunish, qahramonlarning harakatlarini tahlil qilishga yo'naltirdik.
Bolalar bilan “Mehribon bo‘lish nimani anglatadi?” mavzusida suhbat o‘tkazildi.
Maqsad: bolalarda mehribon odam har doim do'stiga yordam beradi degan fikrni shakllantirish. U boshqalar bilan baham ko'radi (o'yinchoqlar, shirinliklar), muammoga duch kelgan odamga yordam beradi. Mehribon inson hayvonlarni, qushlarni sevadi va ularga g'amxo'rlik qiladi. Bolalarni insoniylik tushunchasi bilan tanishtirish
Bolalarga quyidagi savollar berildi:
1. Sizningcha, nima yaxshi?
2. Mehribon bo‘lish nimani anglatadi?
3. Bolalar, yovuzlik nima?
4. Sizningcha, ochko'zlik yaxshimi yoki yomonmi? (Bolalardan javoblarini asoslashlarini so'rayman).
1.Shahina M., Madina.S, Shirina.M va Omina M. - bir-biringizga yordam bersangiz va yaqinlaringizni hurmat qilsangiz yaxshi.
Damir S. va Muhammadali.A,va Xondamir. Sh. - yaramas bo'lmaganingizda
Muhammadziyo.A, Mustafo.B va Imron.G’ - yaxshi ishlar qilganingizda.
Sabina.A,Mubina.I va Dilshoda.M - Yaxshi ishlar qilish
2. Gulnigor.K va Shaxrizoda.M - odamlarga faqat foyda keltirish
Madina.M, Bibisora.M va Mushtariy.T. - Halol, mas'uliyatli bo'ling
Muslim.O va Doston.R. – Hech kimni urmang, so‘kmang, janjal qilmang
3. Toxir.S, Ramz.S va Muhammadsaid.S. - aralashib, boshqa birovni ayblaganingizda.
Islom.T,Ulug’bek.U va Umida.F - kimnidir xafa qilish va uni haydab chiqarish,
Timur Z, Bekzod.A, Gulasal.X va Gulchexra.N - yomon ish qilib, aybni boshqa birovga yuklash,
Xusniya.X,Dilshod.X,Shoxruz.D va Muhammadayub.X - siz qo'polsiz, siz itoat qilmaysiz.
Asila.B va Soliha.T. - Ular qo'ng'iroq nomlarini xafa qilganda, ular urishadi
4. Barcha bolalar ochko'zlik yomon, chunki siz o'zingizni ko'rsatasiz va ochko'zsiz deb javob berishdi.
Muhammadali.A qoʻshimcha qildiki, ochkoʻz odamning doʻsti yoʻq, u doim maqtanadi va qoʻpol boʻladi.
Temur.Z – Chunki hamma xafa, hech kim sen bilan do‘st emas
Insonparvarlik tushunchasi bolalarga tushunarli tilda tushuntirildi - bu saxiylik, odamlarga mehribonlik, odamni kechirishga yoki hech bo'lmaganda tushunishga tayyorlik, hatto u juda yomon ish qilgan bo'lsa ham, uning shaxsiyati va mustaqilligini hurmat qilish.
Suhbat so‘ngida bolalarning samimiy javoblari uchun maqtov so‘zlarini yakunlab, mehribon, insonparvar bo‘lish barcha tirik mavjudotlarni: onani, dadani, boboni, buvini, akani, daraxtni, gulni, mushukni sevish demakdir. Mehribon bo‘lish degani, kattalar va tengdoshlar olqishiga sazovor bo‘ladigan savobli ishlarni qilishdir.
Suhbat barcha bolalar guruhi bilan o'tkazildi. Bolalardan do'stlarini diqqat bilan tinglashlari, gapini bo'lmasliklari so'ralgan. Bolalar bir-birlarini tinglashdi, lekin ba'zida ba'zilari kimni haqiqiy do'st deb bilishlari haqida imkon qadar tezroq o'z fikrlarini bildirishga tayyor edilar. Asosan, bolalarning javoblari to'liq edi, bolalar fikr yuritdilar, misollar keltirdilar.
"Zumrad va Qimmat" ertagi boshida bolalarga ertak aytib berildi. Keyin navbatdagi darsda ertak yana aytib o‘tildi va uni aytib berish jarayonida tasviriy san’at o‘qituvchisi (bu darsni ikki o‘qituvchi olib bordi) uning ba’zi qahramonlarini chizdi va bu bilan bolalarda ertakga qiziqish uyg‘otdi. Bolalar bilan ertak syujetini muhokama qilish jarayonida ular bolalarni ertakda kattalarga hurmat, mexnatsevarlik, to’g’riso’zlik va do’ctona munosabat namoyon bo'ladi, degan xulosaga kelishga harakat qildilar.
Biz bolalar bilan “Ertak qahramonini mimika va imo-ishoralar orqali tanish” o‘yinini o‘ynadik. Bolalar o'yinda zavq bilan qatnashib, mexnatkash va to’g’riso’z Zumradni, mehribon buvini, dangasa va ishyoqmas Qimmatni,qo’rqoq cholni,jaxldor kampirni ko'rsatdilar.
Shundan so'ng, bolalarni qatorga o'tqazib, har bir qatorga ertakdan parcha o'qildi va bu parchaga ko'ra, uning syujetini chizish kerak edi. Bolalar ishtiyoq bilan ishga kirishdilar. Chizilgan rasmda bolalar qahramonlarning xarakterini aks ettirishga harakat qilishdi (hammaga yordam berishni xohlaydigan olijanob buvi, muloyim va mehribon Zumrad, dangasa va ishyoqmas Qimmat,qo’rqoq chol,jaxldor kampir va boshqalar). Keyinchalik, bolalarning natijalari ko'rib chiqildi, ertakning ushbu epizodlarini bolalarning o'zlari aytib berishdan foydalangan holda tahlil qilindi. Shunday qilib, bolalar chizilgan rasmlarda va ulardagi hikoyalarida ertak mazmuni va tushunchasini batafsil aks ettirdilar. Shu tarzda qurilgan dars mexnatkashlik, mehribonlik, g'urur tuyg'ulari, o’zbek xalqining bir qismi sifatida o'zini o'zi anglash kabi ko'rinishlarning shakllanishiga samarali ta'sir ko'rsatdi.
"Egrivoy va to’g’rivoy" ertagi ustida ishlash.
Ushbu ertak ustida ishlash, bolalarda qahramonlarning harakatlari bilan bog'liq holda hissiy tajribalarni uyg'otish zarurati tug'ildi va bu ertak qahramonlari do'stlikning namoyon bo'lish xususiyatlarini tavsiflovchi turli xil axloqiy fazilatlarni namoyon etadilar. Ushbu asardan foydalangan holda ushbu darsni o'tkazish metodikasining o'ziga xosligi shundaki, ertak qahramonlari harakatlarining ma'nosini ochib beruvchi savollarga qo'shimcha ravishda, har bir bolaga o'zini qahramonning o'rniga qo'yish uchun sharoit berilgan bo'lishni xohlayman. Keyingi darsda bolalar ertakni qayta o'qib bo'lgach, uning qismlarini takrorladilar. Bolalarni qayta hikoya qilish jarayonida bolalar nafaqat o'zaro bog'lanish va ifodali qayta hikoya qilish qobiliyatini mustahkamladilar, balki ertak qahramonlarining hissiy kechinmalarini va ularning harakatlarini yaxshiroq tushundilar. Bajarilgan ishlar, tengdoshlar nafaqat do'stlar orasida, balki yordamga muhtoj bo'lgan boshqa odamlarning ham o'zaro yordamga muhtojligini tushunishlari uchun etarli emas edi.
Keyinchalik samarali yodlash uchun ertak tafsilotlarining parchalarini ko'paytirish jarayonida, aniqrog'i, qahramonlarning insoniy ko'rinishlarini bolalarning jamoaviy munosabatlari amaliyotiga o'tkazish orqali ochib berish. Shunday qilib, Madina.M. ulardan biri boshqasiga yordam bergan holatlarni mamnuniyat bilan esladi. Asosan, o'zaro yordam bir-biri bilan do'st bo'lgan bolalarga taalluqlidir va o'quvchilarning o'zlari dastlab do'stlar yordam berishlari kerakligini ta'kidladilar.
Insonparvarlik tuyg'ularini tarbiyalash shartlaridan biri bo'lib, bu ayniqsa do'stona munosabatni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, bolada go'zallik tuyg'usini shakllantirishdir. Yaxshi insoniy munosabatlar, atrofdagi tabiat, san'at - she'riyat, musiqa, rasm - go'zallik tuyg'usining uyg'onishiga va u bilan birga quvonch, nekbinlikka yordam beradi. Quvonishni bilgan bola qalbida xafagarchilik, g'azab, hasadga o'rin yo'q. Kattalar har doim ham bolada go'zallik tuyg'usini qanday uyg'otishni bilishmaydi.
Keyin ular bolalar bilan tekis teatrning elementlarini yaratdilar, bolalar rasmlarga karton asosni yopishtirishlari kerak edi, keyin esa ertak qahramonlarini kesib tashlashlari kerak edi. Badiiy mehnatning birgalikdagi faoliyatida bolalar birgalikda ishlashni, o'zaro vazifalarni taqsimlashni, kim va nima qilishni hal qilishni o'rgandilar. Ushbu turdagi faoliyatni tashkil etish bolalar uchun hech qanday qiyinchilik tug'dirmadi, hatto Gulchexra.N. to'g'ri kesishda qiyinchiliklarga duch kelganida, Gulasal.X. unga zavq bilan yordam berdi.
Ertakni qayta o'qishdan maqsad bolalarning his-tuyg'ulari va g'oyalarini chuqurlashtirish, do'stona munosabatlarni shakllantirishga yordam berish edi. Qayta o'qib chiqqandan so'ng va suhbat davomida o'g'il bolalar qahramonlarga o'z munosabatini ko'rsatdilar, Doston.R va Toxir.S har qanday baxtsizlikni ayyorlik va zukkolik bilan enga oladigan bir xil kuchli jangchilar bo'lishni xohlashdi. Bolalar bilan suhbat yakunida ular ertaklarda bo‘lgani kabi hayotda ham doim yaxshilik yovuzlik ustidan g‘alaba qozonadi, degan xulosaga kelishdi.
Bog'da sayr qilish bolalarning tabiat bilan muloqot qilishlari quvonch keltiradigan, go'zallikka moyillikni rivojlantiruvchi vositalardan biridir. Shuning uchun biz bunday yurishlarga oldindan tayyorgarlik ko'rdik, quvonchli kutish, sir va qiziqish muhitini yaratdik. "Bolalar, - deydi o'qituvchi, - ertaga biz qishlaydigan qushlar mamlakatiga boramiz. Bu mamlakatdagi eng muhim narsalarni ko'rishga harakat qiling, ularga qanday yordam berishingiz haqida o'ylang. Keyin bu haqda ota-onamizga aytamiz, rasm chizamiz”. Kattalarning bunday kirish nutqi bolalarning tabiatdagi go'zallikni idrok etishda ko'proq kuzatuvchan bo'lishiga yordam berdi va bu insoniy tuyg'ularni tarbiyalashga yordam berdi.
Kattalar "O’zbek xalq ertaklari", "Ertakning nomini toping", "Ajoyib o'zgarishlar" kabi ertaklarga asoslangan bolalar o'yinlarini rivojlantirishga hissa qo'shdilar .
Insonparvarlik va do'stona tuyg'ularni har tomonlama rivojlantirish uchun biz bolalarni ertaklarni tushunish bilan bog'liq tadbirlarga jalb qildik, "Mening sevimli kitobim", "Dunyo xalqlari ertaklari" ko'rgazmalarini tashkil etdik. Boy rang-barang tasvir, jonli xarakteristikasi, lirik qo‘shimchalar, takrorlar, bu yerda ajoyib obrazlar axloq, adolat haqida tushuncha beradi. Bolalar kitoblardan bemalol foydalanishlari, illyustratsiyalarni ko'rishlari ularga tanish asarlarni eslab qolishlariga yordam berdi. Bolalar bilan birgalikda “Ertakka sayohat” viktorinasini o‘tkazdilar. Ushbu ishning maqsadi bolalarning "do'st", "do'stlik", "halollik", "insof" kabi insonparvarlik tushunchalari haqidagi bilimlarini umumlashtirish va kengaytirishdan iborat edi.Dars o'qituvchining salomlashish tabassumi va uning turlari haqida suhbat bilan boshlandi. xalq ertaklari, bolalar hayvonlar haqidagi ertaklarni, ertaklarni, turli predmetlar haqidagi ertaklarni osongina eslab qolishadi va nomlaydilar.Berilgan so'z.Bolalar quyidagi tushuntirishlar berdi:
Madina.S. "Do'stlik - bu baqiriq va janjalsiz muzokaralar olib borishdir".
Ramz.S. "Do'stga yordam berganingda, do'st"
Damir S. "Musibatdan yordam berganingda do'stlik"
Bibisora.M. "Mehribon bo'ling, o'yinchoqlarni baham ko'ring"
Muxammadziyo.A. "Kim do'st bo'lishni bilsa, u do'stlariga g'amxo'rlik qiladi" ...
Bolalar juda faol edilar, shuni ta'kidlashni istardimki, hatto insoniy tuyg'ulari va do'stona munosabati past bo'lgan bolalar ham viktorinada katta qiziqish va tirishqoqlik bilan qatnashishdi. Yuqori va o'rta darajadagi bolalarning javoblari ularning javoblari uchun namuna bo'lib xizmat qildi.
Shuningdek, eksperimentning shakllantirish bosqichida biz ota-onalar bilan ish olib bordik, uning maqsadi ota-onalarning e'tiborini bolalarda insoniy tuyg'ular va do'stona munosabatni shakllantirishga, do'stona munosabatning muhimligini ko'rsatish istagini rivojlantirishga jalb qilish edi. bolaning shaxsiyati, ota-onalarga bolaning shaxsiyatini shakllantirish jarayonini tushunishga yordam berish.
"Biz bolalarda insoniylik va do'stona munosabat kabi axloqiy fazilatlarni shakllantiramiz" maslahatlashuvini tashkil qilishda biz ota-onalar bilan katta maktabgacha yoshdagi bolalarda insoniy tuyg'ular va do'stona munosabatni tarbiyalash muammosining dolzarbligini muhokama qildik. Yosh avlodda insonparvarlikni shakllantirish zarurligini ochib berdi. Shuningdek, psixolog va o‘qituvchilar faoliyatini tahlil qilish asosida do‘stona munosabatlarni o‘rnatishni biladigan insonparvarlik tuyg‘ularini shakllantirish va shakllantirishning eng nozik davri katta maktabgacha yosh ekanligini aniqladik. Ular bolalarda insonparvarlik va do'stona tuyg'ularni tarbiyalashning o'ziga xos xususiyatlari muammosini tushuntirdilar, bu bolalarda tengdoshlarga nisbatan mehribonlik, sezgirlik, ehtiyotkorlik, g'amxo'rlik va adolat kabi fazilatlarning etarli darajada shakllanmaganligini ko'rsatadi. Ota-onalar bu muammodan hayratda qolishdi. Bizdan xalq ertaklari yordamida insoniy tuyg'ularni va do'stona munosabatni shakllantirishni so'rashdi, ota-onalar ularga ijobiy javob berishdi, bu ishni tashkil etishda yordam berishdi,
"Bolalarni do'stlikka o'rgatish" ota-onalar yig'ilishi o'tkazildi
Uchrashuv avvalida bolalarga bolalar do‘stligining ahamiyati haqida so‘zlab berildi, ular muloqot qilish qobiliyati shaxsni rivojlantirish shartlaridan biri ekanligiga, bolalarni yanada ijtimoiylashtirish uchun zarurligiga e’tibor qaratdilar. individual. Ota-onalar bolalar nizolarining oldini olishda muhim rol o'ynaydi, ular bolani nizolar paytida o'zini to'g'ri tutishga o'rgatishi mumkin. Quyida bir nechta treninglar bo'lib o'tdi:
- Biz birga o'ynaymiz - boshqasiga e'tiborni rivojlantirish, his-tuyg'ularini ifoda etish qobiliyati.
- ... uchun turing - boshqasiga e'tiborni rivojlantirish.
- Bir-biringizga iltifot bering - muloqotni rivojlantirish
- Keling, joylarni almashtiraylik - aloqani rivojlantirish
-Keyin ota-onalarga bolalarning muloqot qobiliyatlari darajasini aniqlash uchun test topshirildi
Sinov natijalariga ko'ra, biz ko'pchilik bolalar o'z tajribalari bilan shug'ullanishadi, bolalar tengdoshlari bilan munosabatlarda qiyinchiliklarga duch kelishadi degan xulosaga keldik.
Natijalarini umumlashtirgandan so'ng, ular ota-onalarga farzandlari bilan ko'proq muloqot qilishni xohlashdi, bolaning sotsializatsiya jarayonlaridan o'tishini va jamiyatda o'zini anglashini osonlashtirish uchun bolalariga imkon qadar erta muloqot qilish qobiliyatini o'rgatishlarini taklif qilishdi. .
Ular ota-onalar bilan "Yaxshi va yomon" - insonparvarlik uchrashuvini tashkil qilishdi. Ota-onalar bilan ushbu uchrashuvni tashkil qilishda ular insonparvarlikning asosiy tamoyillarini muhokama qildilar. Suhbatda ota-onalar faol ishtirok etdilar, deb tushuntirdi Nigora.O. Onam: “Menimcha, insonparvarlik - bu e'tiborlilik, mehr-oqibat ko'rsatish, birovning qayg'usiga o'tmaslik, qiyin vaziyatda yordam ko'rsatish qobiliyatidir. Ota-onalar hozirgi vaqtda insoniylik tushunchasi o'z ma'nosini yo'qotayotganidan xavotirda. Zamonaviy yoshlar, ayniqsa, oqsoqollarga nisbatan sezgirlik, xayrixohlik ko'rsatmaydi. Shundan so'ng ular buni maktabgacha yoshda shakllantirish kerak degan xulosaga kelishdi. Sevgi, go'zallik, rahm-shafqat bizni quyosh nurlaridek isitishi, guldek gullashi uchun ota-onalar Suxomlinskiyning insonparvarlik tuyg'ulari va do'stona munosabatini shakllantirishda oila, oila jamoasi muhim rol o'ynaydi, degan fikriga qo'shildilar. Bola keksalarning kamolot va donolik olamiga kiradi.
Shunday qilib, bizning ishimiz xalq ertaklari orqali do'stlikni shakllantirishga qaratilgan turli tadbirlarni o'z ichiga oldi. Shakllantirish bosqichida biz bolalar bilan suhbatlar o'tkazdik, ularga ertak o'qidik, eshitganlarini takrorlashni taklif qildik, ertaklar asosida dramatizatsiya tayyorladik va o'tkazdik.Biz eksperimentning nazorat bosqichida ishimizning bolalar o'rtasida do'stona munosabatlarni shakllantirishga ta'sirini o'rgandik.
Shakllantirish bosqichi oxirida eksperimental ishlarning samaradorligini aniqlash uchun nazorat bosqichi rejalashtirilgan va o'tkazildi.
Maqsad: bajarilgan ishlarning samaradorligini tahlil qilish.
Vazifalar:
1. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda insonparvarlik tuyg'ulari va do'stona munosabatni shakllantirishning nazariy darajasi bo'yicha amalga oshirilgan ishlar samaradorligi dinamikasini kuzatish.
2. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda insonparvarlik tuyg'ularini va do'stona munosabatni shakllantirishning amaliy darajasi bo'yicha amalga oshirilgan ishlar samaradorligi dinamikasini kuzatish.
3. Tadqiqot samaradorligini tahlil qiling.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda insoniy tuyg'ular va do'stona munosabatni shakllantirish bo'yicha eksperimental ishlarning samaradorligini tekshirish guruh a'zolarining insonparvarlik tuyg'ulari va do'stona munosabatini shakllantirishning qiyosiy tahlili asosida o'tkazildi. o'rganish.
Ushbu bosqichda barcha bajarilgan ishlarni umumlashtirish kerak. Eksperimental ish jarayonida insonparvarlik tuyg'ulari va do'stona munosabatlarning rivojlanish darajasini taqqoslash eksperimental sharoit va usullarning samaradorligini ularning shakllanishiga ta'sirini kuzatish imkonini berdi.
Nazorat bosqichida biz eksperimentning aniqlash bosqichida foydalanilgan mavzularni o'rganish uchun shunga o'xshash usullarni qo'lladik.
nazorat bosqichi
1 Bolalar bilan rasm chizish elementlari bilan suhbat o'tkazish Bolalarning insoniylik va do'stona munosabat haqidagi nazariy bilimlarini ochib berish.
2 Vazifalar, jumladan, axloqiy vaziyatlarni hal qilish. Bolalarda hamdardlik, quvonch, hamdardlik kabi insoniy tuyg'ularning shakllanish darajasini aniqlash.
3 Tabiiy sharoitda bolalarni kuzatish Bolalarning insoniy tuyg'ular va do'stona munosabat haqidagi bilimlari va ularning haqiqiy xatti-harakatlari o'rtasidagi muvofiqlikni aniqlash.
Avvalo, biz bolalar bilan “Do‘stlik va mehr-oqibat” suhbatini o‘tkazdik, shu kabi savollarni berdik
1. Yaxshi inson qanday bo'lishi kerak?
2. Mehribon, adolatli so‘zini qanday tushunasiz?
3. Do'st bo'lgan yigitlaringizni ayting va nima uchun?
4. Insonparvarlik tuyg`ulari, do`stlik ifodasini qanday tushunasiz?
Suhbat tushdan keyin guruh xonasida o'tkazildi. Bolalarning javoblarini tahlil qilib, shuni aytishimiz mumkinki, aniqlash bosqichidagi javoblar bilan taqqoslaganda, bolalarning insoniy munosabatlar haqidagi g'oyalari ancha kengaydi. Bolalar "mehribon", "yaxshi" tushunchalaridan foydalanishda davom etadilar. Ammo, bu tushunchalarni ochib, ular hamdardlik, mehribonlik, g'amxo'rlik, xayrixohlik kabi fazilatlarni nomlashadi (Dilshoda.M: "Yaxshi degani mehribon, sezgir, g'amxo'r, yolg'on gapirmaydi va hammani himoya qiladi.").
Endi adolat nimani anglatadi, degan savol qiyinchilik tug'dirmaydi (Ramz.S: "Adolatli, bu halol ish qiladigan, hech kimni xafa qilmaydigan, hamma narsa haqiqatdir." Snahina.M: "Adolatli, keyin u to'g'ri ish qiladi.", hamma narsa teng.").
G'amxo'rlik kabi munosabatlarni ochib, bolalar Damir S.ga: "G'amxo'rlik, bu kimgadir biror narsa bo'lmasa, lekin boshqa odam buni ko'rib, yordam berdi".
Insonparvarlik tuyg‘ulari ifodasi nimani anglatadi, degan savolga bolalar batafsil javob berishdi: Omina.M “insonlik – hamdardlik, tashvishlanish, yordam berish, o‘rtoqlarni, tabiatni ranjitmaslikni anglatadi”, Asila.I “insoniy tuyg‘ularni faqat mehribon insonlar ta’minlay oladi. , g'amxo'r, halol." Do'stlik haqida so'ralganda, bolalar shunday dedilar: Timur Z. "Do'stlik - mehribon, janjal qilmaydi", Lochin.K. "Do'stlik janjallashishga emas, balki quvnoq va qiziqish bilan o'ynashga yordam beradi".
Bolalarning javoblarida har xil munosabatlarning farqlanishini kuzatish mumkin, garchi hali unchalik aniq bo'lmasa-da, ammo hozir insonparvarlik va do'stlik g'oyalari bitta "yaxshilik" tushunchasiga qisqartirilmagan.
2. Axloqiy vaziyatlarni yechish va ularni tahlil qilish
"Nima qilgan bo'lardingiz, agar..."
Savollar:
1) Bolalar bir guruh bo'lib o'ynashdi, ular juda xursand bo'lishdi va bir bola juda g'amgin edi?
2) Agar siz boshqa bolalar bilan "Quruvchilar"o’yinini o'ynayotgan bo'lsangiz va kimdir qurish uchun kublar etarli bo'lmasa, nima qilgan bo'lardingiz? Agar sizga ham kublar kerak bo'lsa-chi?
3) Agar siz bolalar bog'chasi hududida boshqa bolalar bilan yurgan bo'lsangiz va to'satdan bolalardan biri sizning yoningizga tushib, o'zini qattiq jarohatlagan bo'lsa? Siz nima qilgan bo'lardingiz?
Bolalarning birinchi savolga bergan javoblari shuni ko‘rsatdiki, barcha bolalar 100% bolaning xafa bo‘lishini inobatga olib, qandaydir yo‘l bilan uning ko‘nglini ko‘tarishga harakat qilishadi (Timur Z.: “Senga nima bo‘ldi? Menda qiziqarli kitob bor, uni ko‘rmoqchimisan? ". Shirina.M: "Nega xafasan? O’yinni birga o'ynashni xohlaysizmi?")
Bolalar nafaqat ko'ngilni ko'tarish usullarini taklif qilishdi, balki hamdardlik va g'amxo'rlik ifodasi sifatida do'stlariga og'zaki murojaat qilishdi. ("Nega xafasan? Sizga biror narsa bo'ldimi?" -Gulchexra N.)
Ikkinchi savol hali ham qiyinchilik tug'dirdi, ammo bu bosqichda bolalarning 60 foizi bloklarni bo'lishishlari, birgalikda uy qurishlari mumkinligini aytishdi (Muxammadayub.X: "Biz uning va mening bloklardan bitta katta garaj qurar edik." Damir: "Kubiklarni bir joyga qo'ying va ulardan umumiy uy quring."
Omina: "Men baham ko'rardim va hamma teng kublarga ega bo'lardi").
Uchinchi savolga javob berib, 80% bolalar yiqilgan o'rtog'i qattiq og'riyotgan bo'lsa, uni so'rashlarini, uni ehtiyotkorlik bilan ko'tarib, skameykaga qo'yishlarini va keyin o'qituvchini chaqirishlarini aytishdi. (Nastya L.: "Bu juda og'riyaptimi, deb so'rardimmi?
Muhammadayub.X.: "O'rnidan turishiga yordam berardim, yig'lama, derdim").
Bolalarning 20 foizi bolani olib, skameykaga qo'yib, keyin o'qituvchini chaqirishlarini aytdi. (Sabina.A.: "Agar o'zi qila olmasa, men unga turishga yordam berardim, keyin yugurib Nigora opaga aytaman")
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda insonparvarlik tuyg'ularini shakllantirish darajasini o'rganish natijalari. Umumlashtirilgan shaklda ularni 1-rasmdagi diagrammada ko'rish mumkin.

Shakl. 1. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda insonparvarlik tuyg'ulari va do'stona munosabat haqidagi g'oyalarning nazariy darajasining mezonlari va ko'rsatkichlari.

Bolalardagi insonparvarlik tuyg'ulari va do'stona munosabatning yuqori darajasi amalda namoyon bo'ladi. Bolalar tengdoshlarining faoliyatiga faol qiziqishadi, unga ijobiy baho berishadi, boshqalar uchun xafa bo'lishadi va quvonadilar. Ular fidokorona yordam bera oladilar, o'yinlarda va kundalik hayotda o'zlarini noqulay his qilmasdan boshqalarga bajonidil taslim bo'lishadi. Ishning yakuniy bosqichida amalda namoyon bo'lgan bolalarda insonparvarlik va do'stona tuyg'ularni shakllantirishning o'rtacha darajasi maktabgacha yoshdagi bolalarda aniqlash bosqichiga qaraganda 30% ko'proqdir. Bunday bolalar vaqti-vaqti bilan tengdoshlarining harakatlariga qiziqishadi, ko'pincha ularga ko'rgazmali baho berishadi, ularni doimiy ravishda o'zlari bilan taqqoslashadi. Ular o'zlariga foyda keltiradigan holatlarda boshqalarga yordam berishadi, ular hasad qilishlari va boshqalarning muvaffaqiyatsizliklaridan xursand bo'lishlari mumkin. Guruhdagi bolalarning 12 foizi insonparvarlik tuyg'ulari va do'stona munosabatning past darajasida qolmoqda. Ular tengdoshlari bilan sodir bo'layotgan voqealarga unchalik e'tibor bermaydilar, har doim kattalarning boshqalarga qarshi tanqidlarini qo'llab-quvvatlaydilar va boshqalarni maqtashga tanqidiy munosabatda bo'lishadi. Ular deyarli o'z o'rtoqlariga yordam bermaydilar yoki kattalarning bosimi ostida yordam bermaydilar. O'yinlarda va kundalik hayotda bu bolalar hech qachon boshqa bolalarga berilmaydi, tajovuzkorlik yoki befarqlik ko'rsatadi.
Eksperimental va qidiruv ishlari davomida insonparvarlik tuyg'ulari va do'stona munosabatning shakllanishi ijobiy tendentsiyaga ega ekanligini ko'rishga imkon beradi. Shunday qilib, biz katta maktabgacha yoshdagi bolalarda insoniy tuyg'ularni va do'stona munosabatni shakllantirish bo'yicha tuzilgan ishlar to'plamining samaradorligi haqida xulosa qilishimiz mumkin.
Bolalar do'stona, hamdard bo'lib, bir-birlariga do'stona munosabatda bo'lishni boshladilar. Toxir S., Doston.R., Islom.T. va Ramz.s aniqlash bosqichida yigitlar bilan umuman aloqa qilmadilar, ular bilan hech kim o'ynamadi. Endi yigitlar itoatkor bo'lishdi, ular boshqa yigitlarning fikri bilan hisoblasha boshladilar.
Eksperiment natijalari quyidagi xulosaga kelishga imkon berdi: katta maktabgacha yoshdagi bolalarda insonparvarlik tuyg'ularini va do'stona munosabatni shakllantirish, agar ta'lim muhiti to'g'ri yaratilgan bo'lsa, bolalar faoliyati turli xil faoliyat turlari bilan o'ylangan bo'lsa, muvaffaqiyatli bo'ladi. Shunday qilib, bularning barchasi bitta asosiy maqsadga - bolalarda insoniy tuyg'ularni va xalq ertaklari bilan tanishish jarayonida do'stona munosabatni shakllantirishga yordam beradi.