Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

 
I.3. Inson faoliyatining asosiy turlari
 
Inson faoliyatining turli-tuman qirralari mavjud bo'lib, har xil 
hududlarda yashovchilar uchun o'ziga xos bo'lgan faoliyat turlari bo'ladi. 
Bu faoliyat turlari eski zamonlardan beri har xil tarzda rivojlanib kelgan. 
Masalan, shaharlar hududida yashagan aholining faoliyat shakli 
qishloqlarda yashovchilar faoliyatidan ancha farq qilishi ma'lum.
Lekin shuni ham ta'kidlash kerakki, keyingi davrlarda 

---

19 
aholining shaharlashish darajasi o'sganligi munosabati bilan va 
qishloqlarga zamonaviy texnika va texnologiyalar kirib kelishi natijasida 
bu tafovut kamayib bormoqda. Ba'zi bir rivojlangan davlatlarda bu 
tafovutlar deyarli yo'qoldi deb aytish mumkin.
Shuning uchun ham inson faoliyatini hozirgi zamon taraqqiyotini 
hisobga olib, inson faoliyati ikkita turga: ya'ni jismoniy mehnat va aqliy 
mehnat turlariga bo'lish mumkin. Bunday bo'linish, albatta, birmuncha 
umumiy tarzda nisbiy bo'lsa ham, bunday bo'lib qarash faoliyat turlariga 
baho berishda ancha yengillik tug’diradi. 
Inson jismoniy ish bajarganda o’z kuchi va qudrati asosida bajaradi, 
bunda uning butun tanasiga og'irlik tushadi, ya'ni paylari zo'riqadi va 
buning natijasida tanadagi harakatlanish, ko’tarish qobiliyati oshadi hamda 
hadeb zo'riqish natijasida umumiy jismoniy rivojlanish vujudga keladi va 
bu o'z navbatida nafas olish, qon aylanish tizimlarining mustahkam va 
tekis ishlashini ta'minlaydi. Bu esa, o'z navbatida, uning organizmidagi 
ovqatlanish va modda almashish jarayonlarini yaxshilanishiga olib keladi. 
Jismoniy mehnat asosan yakka tartibda ishlovchi hunarmandlar va uncha 
katta bo'lmagan yer mulkiga ega bo’lgan dehqon xo'jaliklar uchun
birmuncha samara berishi mumkin. Lekin boshqa sohalarda va ayniqsa, 
ijtimoiy-iqtisodiy nuqtayi nazaridan va insoniyatning taraqqiyoti nuqtayi 
nazaridan bunday mehnat yaxshi samara berishi mumkin emas. 
Buning asosiy sababi iqtisodiy samaradorligi kam o'lishi bilan 
birga jismoniy ish bajarilganda inson zo'riqib charchashi hisobiga 
yarmidan ko'p vaqti dam olishga sarf bo'ladi, bu esa mehnat 
samaradorligini o'sishiga yordam bermaydi.
Yana shuni ham ta'kidlash kerakki, hech qachon va hech qayerda 
faqatgina jismoniy mehnat bilan shug'ullanish imkoniyati yaratilgan desa 
bu mubolag'a bo'ladi, chunki har qanday ishni bajarishdan oldin uni rejasi 
tuziladi va bu aqliy mehnatni jismoniy mehnat bilan qo'shib olib boriladi 
demakdir.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab sanoat va qishloq 
xo'jaligida jismoniy mehnatni rolini kamaytirishga keskin kirishildi. Bu 
birinchi navbatda mexanizatsiyalashtirish asosida amalga oshirildi. Bu 
ishlarni bajarish aqliy mehnat qiluvchilarning sonini ko'paytirishdan 
boshlandi. Bu esa o'z navbatida institutlar va universitetlar sonini 
ko'paytirishga olib keldi. Mexanizatsiyalashtirish, boshlang'ich davrlarda 
yaxshi natija beradi. Yangi texnika va texnologiyalarning kirib kelishi 
faqat mexanizatsiyalash bilan chegaralanib qolish foydali emasligi 
yangidan-yangi usullarni yaratish erasi boshlandi va bu davrda har xil uy-

---

20 
ro'zg'or buyumlari va ko'plab yangidan-yangi maishiy buyumlarga ehtiyoj 
ortaboshladi. Bu albatta, buyumlarni ko'plab ishlab chiqarish kerakligini 
va rivojlanish darajasi yuqori bo'lgan davlatlardagi maishiy muhitni 
butunlay 
o'zgartirish 
kerakligi 
sezila 
boshladi. 
Kompyuter 
texnologiyalarini yaratilishi bu ishlarni bajarishdagi asosiy vositaga 
aylandi.
Kompyuter texnologiyalari faqatgina mexanizatsiyalashtirish 
ishlarinigina o 'z zimmasiga olib qolmasdan, butunlay katta- katta 
sexlarnigina emas, balki umuman fabrika zavodlarni hamma texnologik 
jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyatini yaratdi. Bu esa o'z navbatida 
ko'plab ishchilarni jismoniy ish jarayonjdan qutqardi. 
Rivojlangan davlatlarda jismoniy mehnatdan bo'shagan ishchi 
kuchlarini yangi texnologiyalarni o'zlashtirishga jalb qilindi.Bundan 
tashqari, elektron sanoatini rivojlantirishda foydalanildi. Ko'pchiligi aqliy 
mehnat jabhasiga ishga o'tkazildi. Rivojlanayotgan davlatlar uchun bu 
jarayon og'irroq kechdi, chunki ko'plab ishchilarni bo'shatishga to'g'ri 
keldi va bu ishsizlar sonini oshishiga olib keidi. 
Ishchi kuchi arzonlashib ketdi. Bu esa yangi texnologiyaga va 
sarmoyaga ega bo'lgan ko'pgina ishbilarmon odamlarni bu yerga ko’p 
ishchi kuchi talab qiladigan yig'ish sexlari va yig'ish konveyer liniyalarini 
olib kelinishiga sabab bo'ldi. Bunda ishchilar jismoniy mehnatdan xalos 
bo'lgan bo'lsalar ham, uning o'rniga bir xil zerikarli va sur'ati baland 
bo'lgan ishlarni bajarishlariga to'g'ri keldi. 
Ko'rinib turibdiki, bu ish turlarmi oshishiga olib keldi. 
Endi aqliy mehnat bilan hayot faoliyati xavfsizligi o'rtasidagi 
bog'lanishlarni ko'rib o'tamiz. Ma'lumki, aqliy mehnat bilan bajariladigan 
ishlar bu uhiumiy ma'lumotlarni to'plash ya.ularni ishlatish joylariri 
aniqlash uchun fikrni bir joyga to'plash hamda aqlni ishlatishni taqozo 
qiladi. 
Bu 
odam 
uchun 
eng 
kerakli 
bo'lgan 
harakatlanishni
chegaralaganligi sababli yurak qon-tomir tizimining ishini og'irlashtiradi 
va harakat cheklangan organizm faolligiga qarshilik ko'rsatadi, bu esa 
odamni tushkinlikka tushishiga olib keladi va ish bajarilishiga ruhiy ta'sir 
ko'rsatadi. Bunda flkrlash qobiliyati, eslash qobiliyati va ma’lumot qabul 
qilish qobiliyatlari susayishi mumkin. 
Hozirgi zamonaviy texhologiyalarda kelib, jismoniy mehnat deyish 
mumkin bo'lgan ishlar deyari yo'q. Shuning uchun umuman jismoniy ish 
deb belgilanadigan ishlarni quyidagi ish turlariga bo'lish cmumkin: 
anchagina 
bilak 
kuchini 
ishlatib 
bajariladigan 
ishlar;

---

21 
mexanizatsiyalashtirilgan ishlar; sanoatda yarim avtoriiatlashtirilgari yoki 
to'liq avtomatlashtirilgan ishlar; ko'pchilik bilan bajariladigan ish turlari 
(konveyerlar); masofadan turib boshqarish yo'li bilan bajariladigan ish 
turlari; aqliy mehnat.
Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti yuqori bosqichlarga ko’tarilgan 
bo'lishidan qat'i nazar, qo'l mehnati hali hamma jabhalarda yo'qolib 
bormoqda deb aytish ancha qiyin. Albatta qo'l kuchi bilan bajariladigan 
ishlar inson organizmi tomonidan ko'p miqdorda energiya sarflanishini 
talab qiladi. Bu jshlarni mexanizatsiyalashtirish esa ishchi kuchi sarflab 
ishlahadigan ba'zi jarayonlarni anchagina qiyinlashtirilgan programmalar 
asosida 
ishlashga 
olib 
keladi. 
Mexanizatsiyalashtirilgan 
sanoat 
korxonalarida endi qo’lning hamma muskullari kuchi sarflanmasdan, balki 
qo’l uchlaridagi muskullarning ishlash faolligi ortadi.
Chunki bunday sharoitda faqatgina mexanizatsiyalashtirilgan 
vositalarning boshqarish tugmalarinigina bosishga to'g’ri keladi va bu 
ishlar tez va aniq bajarilishini talab qilganligi sababli va bundan tashqari 
boshqarish mexanizmlarida bajarilayotgan ishlar murakkab boshqarish 
pultlarida amalga oshirilsa, bunda juda katta miqdordagi axborotlar 
majmuasidan foydalanilsa, bu ishlarning bir xilligi va doimo bir xil ishni 
qayta-qayta bajarish inson organizmida fikrlash qobiliyati susayadi, 
reaksiyasi tezligi pasayadi va juda tez toliqish boshlanadi.
Yarim avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonida odam 
bajarayotgan ishning tashqi tomonida faqat kuzatuvchi sifatida qatnashadi, 
chunki boshqa ishlov berish ishlarini mexanizmlar bajaradi. Bu yerda 
odamning asosiy vazifasi mashina bajara olmaydigan mayda-chuyda 
ishlarni bajarib, mashinaga xizmat ko'rsatish bolib qoladi: ishlov berilishi 
kerak bo'lgan materialni mashinaga o'rnatish, mexanizmni ishlatib 
yuborish, tayyor bo'lgan mahsulotni olish. Bu ishlardagi asosiy tavsif 
tomoni ishlarning doimo bir xilligi, ish bajarish tempi yuqoriligi, ishda 
tezkorlik va ijodiy yondashish masalalari yo'qotiladi.  
Ish faoliyatining konveyer turida ish mayda-mayda bo'lakchalarga 
bo'linib, bar bir bo'lakni bitta odam bajaradi va bunda kerakli mahsulotlar 
va detallar konveyer yordamida o'sha ish bajarilayotgan joyga yetkazib 
beriladi. Bu ish turida ishning ma'lum ritmga rioya qilinishi va bu ritmning 
juda tez kechishi va har bir bajariladigan operatsiya aniq tartibni va ketma-
ketlikni talab qilishi ishchidan maksimal diqqatni talab qiladi va bu ish 
turida iloji boricha konveyer tezligini saqlash talab etiladi. Bunda bir xil 
uncha katta bo'lmagan operatsiya doimo takrorlanganligi sababli, ishchini 
tezda toliqishi va asab tolalarining tarang tortilishiga olib keladi va bu 
. 

---

22 
asabiy toliqish salbiy hodisalar kelib chiqishining asosiy omili 
hisoblanadi. 
Ish bajarishning masofadan turib boshqarish turida ish. bajaruvchi 
kishi ma’lum bir ishni bajarish uchun emas, balki umumiy texnologik 
jarayonning bir halqasiga aylanib qoladi. Bunda uning asosiy vazifasi pult 
yordamida texnologik jarayonga ta'sir ko'rsatishga tayyor holatda bo’lishni 
taqozo qiladi. Shuning uchun ishchi doimo biror bir vazifani bajarishga 
tayyor holatda bo'lsa ham, uning umumiy fiziologik faoliyatida 
chegaralanish vujudga keladi. Demak, masofadan turib boshqarish 
vazifasini tez-tez texnologik jarayonga aralashib turilgandagina odam 
ma'lum darajada o'z ishidan qoniqish hosil qiladi.
Aqliy mehnatni bir necha turkumlarga bo’lib qarash maqsadga 
muvofiqdir. Bular: operatorlik ishlari, boshqarish, ijodiy, tibbiyot 
xodimlarining mehnati, o'qituvchilar mehnati, o'quvchilar va studentlar 
mehnati sifatida tavsiflanishi mumkin.
Masalan, operatorlik mehnati umumiy aqliy mehnat turlari ichida 
katta ma’suliyat talab qiladigan va nihoyatda ko'p miqdordagi 
ma'lumotlarni o'ziga jamlagan holda ma'lum yechimga kelishni talab 
qiladigan mehnat turi hisoblanadi. Bu albatta, inson organizmini asabiy 
zo'riqishga olib keladi. Masalan, aviadispecherlarning mehnati haqida so'z 
yuritsak, ularning qanchadan-qancha ma'lumotlarni hisobga olgan holda 
ayrim yechimga kelishi uchun vaqt chegaralangan holatda ma'um 
xulosaga kelish talab etilishi, albatta, katta ma’suliyat va qo'yilgan 
vazifani aniq bajarishga intilish asabiy zo'riqishga olib keladi. 
Boshqaruvchi rahbar xodimlarning mehnatini ham xuddi shu 
aviadispecherlar xizmatiga taqqoslash mumkin, chunki bularning 
mehnatida ham ma'lum bir korxonaning ish faoliyatidan kelib chiqishi 
mumkin bo’lgan hamma nosozliklarning oidini olish, odamlar, ya'ni 
ishchilar o’rtasidagi kelishmovchiliklar bilan bir qatorda texnologik 
jarayonlar ishini bir maromda olib borish va umumiy ish faoliyatini
boshqarish qanchadan-qancha asabiy zo'riqishlarga olib kelishini 
tasavvur qilish mumkin. Bunda yana umumiy ishga javobgarlik hissi ham 
kelib qo'shiladi. 
O'qituvchilar va tibbiyot xodimlarining ishida ham o'ziga xos
xsusiyatlar mayjud. Bular doimo odamlar bilan muloqotda bo'ladilar. 
Ularga turli-tuman ma'lumotlar har lahzada kerak bo'lib turadi va buning 
ustiga vaqt tanqisligi holatida aniq bir yechimga kelish kerakligi ularning 
mas'uliyat hissini oshirib yuboradi va bu o'z navbatida asabiy va 
emotsional zo'riqish paydo bo'lishiga olib keladi.

---

23 
Ijodiy ish mehnat qilishning eng murakkab formasi hisoblanadi. 
Bu mehnatda, albatta, birinchidan katta bilim va yetarli darajadagi sohada 
bo'ladigan ma'lumotlar, fikrlash qobiliyati va eslash qobiliyati kabi asabiy 
zo'riqish paydo qiluvchi xodimlar: bular ilmiy xodimlar, konstruktorlar, 
yozuvchilar rassomlar va arxitektorlarning mehnati hisoblanadi. Bunday 
mehnat turlari juda katta emotsional va asabiy zo'riqishlarni talab qiladi. 
Bunday mehnat qiluvchilarda texnokardiya va qon bosimini oshishi, 
kislorodga organizm talabining oshishi, tana haroratining oshishi kabi 
funksional o'zgarishlar bo'lishi kuzatiladi.
Odamning ish jarayonida energiya sarflashif ishning og'ir-
yengilligiga, ya'ni muskul energiyasini sarflashiga, ishga taalluqli bo'lgan 
ma'lumotlarning zarurligiga, emotsional zo'riqishning darajasi va boshqa 
sharoitlarf (havoning harorati, nisbiy namligi va havo harakati tezligi) ga 
ham bog'liq bo'ladi. Masalan, aqliy mehnat qiluvchilar (o’qituvchilar, 
tibbiyot xodimlar va muhandislar) ning bir kecha-kunduz davomida 
sarflagan energiyalari 10,5-11,7 MJ ni, mexanizatsiyalashtirilgan ishlarda 
va xizmat ko'rsatish jabhalarida jshlayotganlar 11,3-12,5 MJ ni va og'ir 
mehnat qilayotganlar esa 16,3-18 MJ energiya sarflashi aniqlangan. 
Mehnatda energiya sarflash mehnat qilish holatiga ham bog'liq 
bo'ladi. O'tirib ish bajarganda umumiy energiya sarfiga nisbatan 5-10% 
ortiq energiya sarflaydi. Tik turib ishlaganda 10-25%, majburiy nobop 
sharoitda esa 40-50% ortiq energiya sarflanadi. Aqliy mehnat qilish 
jarayonida bosh miya ishi uchun sarflanadigan energiya miqdori umumiy 
organizm sarfidan 15-20% ortiq bo'ladi (bosh miya hajmi tana hajmining 
2%uni tashkil qiladi). Aqliy mehnat jarayonida sarflanadigan energiya 
miqdori odamning asab-emotsional holatiga bog'liq bo'ladi. Masalan, 
o'tirib ovoz chiqarib o'qish jarayonida energiya sarfi 48% ga ortadi, 
ko’pchillikka ma'ruza qilgan vaqtda 94% ga ortadi va hisoblash 
mashinalari operatorlari sarflagan energiya hajmi 60-100% ga ortishi 
kuzatiladi.