Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

I. 1. Tashqi muhitni ifloslantiruvchi moddalar. 
Ifloslanish darajasi
 
Yer sharini o'rab turgan atmosfera havosining umumiy og'irligi 5,3 x 
1018 kg ni tashkil qillshi hisoblab chiqilgan. Dengiz yuzasida har bir 
kvadrat santimetr yuzaga 1 kg havo og'irligi to'g'ri keladi. Bu havo 
miqdorining asosiy qismi, ya'ni 90% i yer yuzasidan 15 km gacha 
balandlikda, 99% i 30 km va 99,99% i 48 km balandlikda ekanligi 
aniqlangan 
Odam tinch holatda 5—10 1/min, o'rtacha zo’riqish holatida 30 
1/min va qattiq zo'riqqanda1001/minmiqdordahavo sarflaydi. Bu o'rtacha 
sutkasiga 15 kg atrofida demakdir.
Hech qachon va hech qayerda mutlaqo toza havo bo'lmaydi. Uning 
asosiy qismlari: azot – N 78,09%, kislorod - O 20,94%, argon – Ar 0,93% 
va qolgan 0,04% i CO, Ne, He, CH , Kr, N
2
O, H
2
O, CO
2
, Xe, O, NH 
(amiak), NO
2
, SO, H
2
S va yana bir qancha birikmalardan tashkil topgan. 

I. 2. Odam organizmining tashqi muhit holatini baholash 
tizimlari 
Inson hayot faoliyati uchun tashqi nuhitda bo’ladigan o'zgarishlar 
haqida yetarli ciarajadia axborotning bo'lishi va bu axborotni qaysi 
mazmunda ishlatish imkoniyatini belgilovchi va unga tayyorgarlik ko'rish 
uchun tabiiy muhofaza chora-tadbirlariga ma'lum ma’noda tayyorgarlik 
bo'lishi insonning yashash uchun kurash omilining asosi hisoblanadi. 
Atrof-muhit holati haqidagi ma'lumot inson uchun shu muhitga 
moslashish imkoniyatini yaratadi va buni uning yetti mujjasi sifatidagi 
axborot qabul qilish tizimlari orqali amalga oshiriladi. Ular bu 
axborotlarni inson miyasiga yetkazib beradi va bu yerda uning tahlili 
amalga oshiriladi. 
Inson yer yuzida hayot boshlangandan bed tashqi muhitda 
bo'ladigan har turli o'zgarishlar, bo’ronlar, tabiiy ofatlar va boshqa har 
qanday o'zgarishlarga ko'nikib, unga moslashib kelgan va shuning uchun 
ham u ilgaridan uni ta'qib qilib kelayotgan tabiiy omillarga, masalan, 
chang ta'siriga, zaharli moddalar ta'siriga, issiq va sovuqqa qarshi yetarli 
ravishda kurash vositalarining reflekslari ta'minlangan. Buni changli 
hududga tushib qolgan har qanday odam hech qanday ogohlantirishsiz u 
yerdan tezroq chiqib ketish yok bu chang ta'sirini kamaytirish 

---

15 
imkoniyatmi beradigan ho'llangan dastro'molni burniga tutib nafas
yo'llarini changdan qisman bo'lsada, muhofazalanish tadbiri ko'riladi va 
boshqa yuqorida sanab o'tilgan xavfli omillar uchun ham huddi shunday 
reflktor belgilar paydo bo'lgan. Lekin zamonaviy texnologiyalar natijasida 
hosil bo'ladigan xavfli omillarga insonda reflector yechimlari hal 
qilinmagan. Masalan, elektr xavfi,elektromagnit maydonlari xavfi, har xil 
nurlanishlar ayniqsa, yadro nurlanishlari inson uchun utilmagan xavf 
manbasi hisoblanadi. 
Demak, tashqi muhitdagi har qanday o'zgarishlar haqidagi axborot 
bosh miyaga yetkazib beriladi va u yerda tahlil qilinib, qanday javob 
reaksiyasi bo'lishi ta'minlanadi. Bu javob reaksiyasida albatta inson 
hayotiga xavf solishi mumkin bo'lgan holatlardan chetlab o'tiladi, ya'ni 
uning zarbalar va halokatlardan saqlanish chora-tadbirlari ko'riladi. 
Masalan, tashqi muhit havosi harorati ko'tarilganda, agar bu butun tana 
haroratini ko'tarilishiga olib keladigan .bo'lsa va bu inson organizmiga 
(bosh miyaga, ko'zga buyraklarga) zararli bo'lsa, bunga qarshi tezda chora 
ko'riladi, ya'ni harakat yo'nalishi bo'yicha salqinroq yerga o'tib ketiladi 
yoki ichki zaxiralar hisobiga, ya'ni ichki issiqlikni kamaytirish, issiqlik 
ajralishini ko'paytirish hisobiga bo’lishi mumkin. 
Odamning tashqi muhit bilan bog'lovchi sezgi organlarining tashqi 
muhit ta'siridan jumbushga kelishi holatlarini bir necha turkumga 
bo'linadi:
- mexanik sezgilar, bular tashqi atroflicha ta'sir ko'rsatuvchi umumiy 
tanaga suyak va pay to'qimalariga ta'sir ko'rsatganda, ten va harakatlanish 
organlari va yurak-qon aylanish tizimlari xabarini bildiruvchi sezgilar 
hisoblanadi;
- issiqlik sezgilari, bu organizm ichki issiqligi va tashqi muhit 
issiqligini birdek ko'rsatadigan sezgi bo’lib, bular, shuningdek, ichki 
organlar sezgilarini va markaziy bosh miya qobig'iga joylashgan neyronlar 
sezgilarini ham o'zida mujassamlagan bo'ladi;
- kimyoviy sezgilar, bular kimyoviy birikmalar ta'siriga asoslangan 
sezgilar bo'lib, o'zida hid bilish va maza bilish sezgilarini mujassamlagan 
bo'ladi;
- foto sezgilar, bular yorug'lik ta'sirida jumbushga keladigan sezgilar 
hisoblanadi;
- og'riq sezgilari,ular ma'lum turkumlarga bo'linib, ba'zi birlari 
mexanik bg'riqlar sifatida, kimyoviy og'riqlar va issig'lik ta'sirida vujudga 
keladigan sezgilar hisoblanadi. 
Psixofiziologiya sinflanishiga asosan sezgilar: ko'rish, eshitish; hid 

---

16 
bilish, tam bilish, og'riq sezgilari va inson tanasining fazodagi holatiga 
taalluqli bo'lgan sezgilar mavjudligi belgilanadi.
Sezgilar morfologiya jihatdan hujayralardan tashkil topgan bo'lib, 
unda harakatlanuvchi nerv tolasi bilan ta'minlanganligi sababli u 
nihoyatda sezgirligi kuchli bo'ladi. Masalan, foto sezgilar uchun 5-10 
kvant yorug'lik yetarli bo'lsa, hid bilish sezgisi uchun moddaning bir 
molekulasi kifbya qiladi. 
Sezgilarga jumbushga keltiruvchi moddalarning ko'p vaqt ta'sir 
qiiishi, 
ularnibunioddaga 
moslashishi 
natijasida 
ularning 
sezish 
qobiliyatini kuchsizlantirib yuborishi mumkin. Ammo bu modda 
birmuncha vaqt yo'q bo'lib qolsa, sezgi yangidan kuchayishi kuzatiladi. 
Sezgilarning moslashish bo'yicha biror qonuniyati yo'q. Lekin har xil 
sezgilar jumtushga keltiruvchi moddalarga yoki holatlarga moslashishi har 
xil ekanligi kuzatilgan. Sezgilar og'riq va kimyoviy sezgilarga umuman 
moslashmaydi.
Sezgilar 
tomonidan 
qabul 
qilingan 
ma'lumotlar 
nervlarda 
mujassamlanib, uni markaziy organlarga tahlil qilish uchun yuboriladi. Bu 
ma'lumotlar tahlildan keyin bajarish organlariga yuboriladi. Ba'zi bir 
.ma'lumotlar to'g'ridan-to'g'ri bajarish organlariga jo'natiladi. Bu so’zsiz 
tug’ma nasldan naslga o'tuvchi reflekslarga asoslangan sezgilar bo'lib 
bularga elektr toki va issiqlik yoki kimyoviy moddalar ta'siriga tushib 
qolgan taqdirda inson organizmida bo'ladigan reaksiya natijasida undan 
keskin chiqib ketish hoiatiarini ko'rsatish mumkin. Shuni ham ta'kidlash 
joizki, bunday so'zsiz reflekslar ham juda mukammal ko'p komponentli 
reaksiyalardan tashkil topganligini unutmaslik kerak.
Jumbushga keltiruvchi moddalarning uzoq vaqt ta'siridan olingan 
tajriba asosida shartli reflekslar paydo bo'ladi. 
Odam organizmida tavsif o'zgarishi tashqi muhit ta'sirining 
davomliylgaiga bog'liq bo'ladi. Masalan, nafas olayotgan havo tarkibida 
kislorodning qisqa muddatli kamayishi tezroq nafas olish yo'li bilan va 
qon aylanishni tezlashtirish hisobiga organizmdagi kislorod tanqisligini 
bartaraf etadi. Uzoq muddat davom etadigan kislorod tanqisligini 
qoplashda (masalan, baland tog'larda) butunlay boshqa mexanizmlar ishga 
tushadi, 
qon 
tarkibidagi 
eritrotsidning 
miqdori 
ortadi 
va 
bu 
gemoglabinning kislorod bog’liqligini o'zgartiradi va fernientlar 
aktivligini oshiradi. 
Ko'pincha tashqi sezgilarga organizmdagi o'zgarishlar bir necha 
sezgilarning birgalashib yuborgan ma'lumotlari asosida markaziy nerv 
tizimining qaysi biriga asoslanganligiga chegara qo'yish imkoniyati 

---

17 
deyarli yo'q. Masalan, engashib ishlayotgan odamga sezgilarning bir 
nechtasi ta'sir ko'rsatadi. Bularning asosiy sezgi yo'nalishlari asosan 
ko'tarish 
va 
harakatlanish 
mexanizmlarini 
muvofiqlashtirishga 
asoslanganligi ma'lum.
Insonning ko'zi uning asosiy hayot kechirish bmilida qanday 
mavqeni egallashini idrok etish mumkin. Ko'zning ko'rishi tashqi 
muhitning yoritilganligiga bog'liq bo'lib, odamning ko'zi 380—770 nm 
to'lqin tebranishlaridagi ko'rinadigan nurlarni ko'rish imkoniyatigi va 
buning natijasi sifatida hamma narsani shu nur yorug'ligida ko'radi.
Eshitish vositasi quloq mukammal tuzilgan, tovush to'lqinlarning 
16-0000 Gs chegaradagi tovushlarni aynan eshitish imkoniyatini
beradigan insonning yetti muchasidan biri hisoblanadi. Sezgi sifatida 
insonni kerakli ma'lumotlar bilan ta'minlovchi asosiy vosita hisoblanadi. 
Hid bilish xususiyati har xil moddalarning hidini har xil sezish 
imkoniyatlari mavjud. Ba'zi bir moddalarning hidi nihoyatda oz miqdorda 
seziladi. 
Hid bilish xususiyati inson uchun tashqi muhit bilan bog'lanish 
imkoniyatini yaratuvchi asosiy mujjalardan biri hisoblanadi. Ba'zi bir 
moddalarning hidini nihoyatda kam miqdorda bo'lsa-da, inson uni sezadi.
Tam bilish ham muhim ahamiyat kashf etadigan maxsus sezgi 
sifatida ifodalanadi 
Sezish xususiyati odamda juda murakkab xususiyat bo'lib, 
odamning tashqi muhit bilan bo'ladigan hamma muloqotlarini 
hisobga oladi. Bunda teri, pay-muskul birikmalari va shilimshiq
moddadan tashkil topgan odam tanasidagi ma'lum joylarda jumbushga 
kelish natijasida vujudga keladigan sezgi ifodasi hisoblanadi.
Teri inson tanasini o'rab turuvchi tashqi qatlam sifatida 
murakkab tuzilishga ega bo'lgan tuzilmadan iborat bo'lib, uning 
bajaradigan vazifalari hayot uchun juda muhim hisoblanadi. Teri odam 
tanasini tashqi muhit ta'siridan saqlabgina qolmasdan, balki sezgi 
belgilarini va sezgi qabul qilgan axborotlarini yetkazish bilan birga yana 
hayot uchun zarur bo'lgan modda almashish jarayonini ham bajaradi va 
shuningdek, organizm issiqlik balansini tutib turadigan termoregulatsiya 
jarayonida ham ishtirok etadi. 
Terining asosiy vazifasi tanani saqlash. Demak, teri muhofazalovchi 
vosita sifatida muhim rol o'ynaydi. Teri ostida ma'lum qavat yog'ning 
bo'lishi tananing har xil urilish, turtilish, ma'lum kuch bilan ta'sir 
ko'rsatilganda, uning elastiklik xususiyati turtkilarni tanaga o'tmasligini 
ta'minlaydi. Terining ustki qatlami terining chuqurroq qismlarini qurib 

---

18 
qolishdan saqlaydi. Terining tashqi qismi va yog'simon qatlami kislota va 
boshqa o’yuvchi moddalar ta'siriga chidamli. Terida melanin pegmenti 
bo'lganligi sababli, u quyosh nurlari va ultrabinafsha nurlardan saqlaydi. 
Terining har xil mikroblarni zararsizlantirish va o'ldirish xususiyati muhim 
hisoblanadi. Terining tashqi qismidan kasallik tarqatuvchi mikroblar 
o'taolmaydi, chunki teri yuzasida paydo bo'ladigan ter moysimon 
moddalar bilan qo'shilishi natijasida nordon muhit paydo bo'ladi. Bu 
muhofaza muhiti yog' va teri bezlarining birgalikdagi xizmatlari 
hisoblanadi. Ularda shuningdek, ma'lum miqdorda yog’ kislotalari ham 
ajralib chiqadi. Shuningdek, terining tashqi qismlarida ham oksidlanish 
jarayoni bo'lib turadi. Shuning uchun ham teri nafas oladi deb yuritiladi. 
Teri tarkibiga kislorodning kirib turishi teri kasalliklarini kelib chiqishini 
oldini oladi.
Terining yana bir muhim xususiyati uning organizm termore-
gulatsiyasida ishtirok etishidir. Issiqlik ajratishning deyarli 80% i teri 
orqali amalga, oshiriladi. Atmosfera havosi isib ketsa, teri tarkibidagi qon 
tomirlari kengayadi va buning natijasida tashqi muhitga issiqlik ajralishi 
ortadi. Past haroratlarda aksincha teri tarkibidagi qon tomirlari torayadi, 
teri rangsizlanadi va issiqlik ajralishi kamayadi. Teri ma'lum ma’noda 
organizmdagi moddalar almashinuvi jarayonida ham ishtirok etadi.
Ayniqsa, orgamzmdagi suv, mineral moddalar va karbonvo-
dorodlarning almashinuv jarayonida erining xizmati beqiyos. Uni juda 
katta hajmdagi va qon tomir sistemasiga boy va tanadagi hamma ichki 
organlar bilan aloqada bo'lgan ulkan sekretsiya bezi sifatida qabul qilinishi 
mumkin. Teri bu tashqi bosh miya sifatida tinim bilmas sog'lik qo'riqchisi 
bo'lib, har doim markaziy bosh miyani har bir xavf- xatardan 
ogohlantiradi.
Demak, ko'rib o'tilgan sezgilarning hammasi inson 
organizmini hayot faoliyatini meyorida kechirishini ta'minlashga 
qaratilgan.