Kimyo laboratoriyasida xavfsizlik qoidalari

2-amaliy mashg'ulot: «OLTINGUGURT» MAVZUSIBO'YICHA TAJRIBAVIYMASALA-LAR 

YECHISH.

 

Maqsad: Oltingugurt birikmalarining xossalarini bilish, sulfat kislota ionini aniqlashni o'rgatish.

 

Jihozlar: Probirkalar, pipetka.

 

Reaktivlar: , natriy sulfat, natriy gidrooksid, kumush nitrat, kaliy xlorid, bariy xlorid, natriy 

xlorid, magniy sulfat, natriy karbonat, xlorid kislota, rux bo'lakchalari,

 

 

 

 

 

2.

 

Birinchi probirkaga 2 ml suyultirilgan sulfat kislotani, ikkinchi probirkaga konsentrlan-gan 

sulfat  kislota  ehtiyotkorlik  bilan  quyiladi.  Har  ikkalasini  ustiga  rux  bo'lagidan  1  donadan 

solinadi. Qaysi probirkada jarayon qanday ketganligi kuzatiladi hamda reaksiya tenglamalari 

yoziladi. 

3.

 

3  ta  probirkada  kalsiy  xlorid,natriy  sulfid  va  kaliy  sulfat  tuzlari  berilgan.  Qaysi  probirkada 

qanday tuz borligini aniqlash kerak. 

4.

 

Probirkaning 1 -siga natriy karbonat eritmasidan 2 ml qo'shilganda oq cho'kma tushgan-ligi 

kuzatiladi va bu cho'kmaga suv qo'shilganda erimadi. 

5.

 

2-probirkaga qo'rg'oshin nitrat eritmasidan qo'shilganda qora cho'kma hosil bo'ladi. Demak, 

2-probirkada sulfat ioni borligi ma'lum. 

6.

 

3-probirkaga  bariy  xlorid  eritmasidan  2  ml  qo'shilganda  oq  cho'kma  tushadi.  1  va  3-

probirkalarda bir xil hodisa bo'lganligi sababli ularni alangaga ta'siri orqali aniqlaymiz. Har 

ikkala  eritmadan  tayoqchaga  botirib  olib,  alangaga  tutiladi.  1-probirkadagi  erit-madan 

olingani  qizil-qo'ng'ir  rang  berib  yonadi  bu  esa  eritmada  kalsiy  borligini  bildira-di.  Demak 

1-probirkada  kalsiy  xlor,  2-probirkada  natriy  sulfid,  3-  probirkada  esa  kaliy  sulfat  tuzlari 

eritmasi berilgan. O'tkazilgan tajribalarning reaksiya tenglamalari yoziladi: 

 

11-Laboratoriya  ishi:  KIMYOVIYREAKSIYA  TEZLIGIGA  TURLISHAROITTA'SIRINI 

KO'RSATUVCHI TAJRIBALARNI BAJARISH.

 

Maqsad:  Kimyoviy  reaksiya  tezligiga  modda  tabiati,  temperatura  va  katalizatorning  ta'sirini 

amaliyot asosida tavsiflash.

 

Jihozlar: pipetka (1), bug'latish kosachasi (2), plastik taglik (3), probirka (4), probirkalar uchun 

shtativ (5), shisha tayoqcha (6), plastmassa shpatel (7), tomchi analizi uchun planshet (8), tomchi 

analizi  uchun  to'plam  (9),  shisha  stakan  (10),  polipropilen  stakan  150  ml  li  (11),  polipropilen 

stakan  50  ml  li  (12),  quruq  yoqilg'i,  keramik  plita,  laboratoriya  shtativi,  raqamli  termometr, 

kimyoviy reaksiya tezligini namoyish etish asbobi.

 

Reaktivlar:  konsentrlangan  sirka  kislota,  xlorid  kislota  eritmasi  (1:2),  rux  granulalari,  vodorod 

peroksid,  mis  (II)  sulfat  eritmasi,  natriy  tiosulfatning  0,2  molyarli  eritmasi,  sulfat  kislo-taning 

0,2 molyarli eritmasi.

 

 

 

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.  Birinchi  probirkagal  ml  natriy  sulfat,  2-probirkagal  ml  kaliy  sulfat  eritmasidan  pipet-ka 

yordamida  quyiladi.  Har  ikkala  probirkaga  bariy  xlorid  eritmasidan  oz-ozdan  tomiz-

iladi va oq cho'kma hosil bo'lganligi kuzatiladi. Reaksiya tenglamasi yoziladi:

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

I. Reaksiya tezligiga moddalar tabiatining ta'siri.

 

Kimyoviy  reaksiyalar  tezligini  namoyish  etish  asbobini  yig'ing.  Ikkala  Landolt  idishining 

birinchi  bo'lmalariga  2-3  donadan  rux  metali  granulalaridan  soling.  Birinchi  Landolt  idishining 

bo'sh  tamoniga  pipetka  yordamida  1  ml  20%  xlorid  kislotadan  quying.  Ikkinchi  Landolt 

idishining bo'sh tomoniga pipetka yordamida 1 ml 20 %li sirka kislota eritmasidan quying. Idish 

og'zini  mahkamlab,  asbob  germetikligiga  ishonch  hosil  qiling.  Manometrik  shkala  suyuqligi 

sathini sharikli tiqin (zatvor) bilan tenglashtiring.

 

Asbobni  ikkala  Landolt  idishi  kislotalari  metali  bo'lmasiga  quyilish  darajasigacha  qiya 

tuting.  Reaksiya  natijasida  ajralayotgan  vodorod  manometrik  shkalaga  o'tib  suyuqlikni  siqib 

chiqara  boshlaydi.  Vaqt  birligi  ichida  qaysi  kislotadan  vodorod  ko'proq  ajralayotgani  va  buning 

sababini tushuntiring.

 

 

Tajriba

 

Ta'sirlashuvchi 

moddalar

 

Reaksiya

 

tenglamasi

 

Reaksiya tezligi 

haqida izoh

 

1

 

Zn, HC1

 

 

 

2

 

Zn, CH3COOH

 

 

 

 

 

 

II. Kimyoviy reaksiya tezligining bir-biriga tegish sirtining kattaligiga (turli kattalikdagi 

ohaktosh bo'laklariga xlorid kislota) ta'siri.

 

Kimyoviy reaksiyalar tezligini namoyish etish asbobini  yig'ing. Birinchi Landolt idishining 

bir bo'lmasiga 1 g bo'lgan o'haktosh bo'lagini soling. Tkkinchi Landolt idishining bir bo'lmasiga 

1 g maydalangan ohaktosh soling. Ikkala Landolt idishining bo'sh bo'lmalariga pipetka yordamida 

1 ml dan 20% li xlorid kislota eritmasidan quying. Landolt idishi og'zini tiqin bilan mahkamlang. 

Manometrik shkala suyuqligi sathini sharchali tiqin bilan tenglashtiring.

 

Asbobni  ikkala  Landolt  idishi  kislotalari  metall  bo'lmasiga  quyilish  darajasigacha  qiya 

tuting.  Moddalar  aralashgach  shiddatli  reaksiya  ro'y  berib  gaz  ajrala  boshlaydi.  Ushbu  gaz 

manometrik  shkala  suyuqligini  siqib  chiqara  boshlaydi.  Suyuqliklar  sathi  farqiga  qarab  qaysi 

holatda reaksiya tezligi kattaligini qayd eting va buning sababini tushuntiring.

 

 

Tajriba

 

Ta'sirlashuvchi 

moddalar

 

Ohaktosh 

o'lchami

 

Reaksiya

 

tenglamasi

 

Reaksiyaning borish 

sur'ati

 

1

 

Zn, HC1

 

 

 

 

2

 

Zn, CH3COOH

 

 

 

 

III. Reaksiya tezligiga temperaturaning ta'siri.

 

1.

 

Uchta probirkaga 10 tomchidan natriy tiosulfat eritmasidan soling. 

2.

 

Birinchi probirkani suv quyilgan stakanga tushirib suvning haroratini o'lchang. 

3.

 

Probirkani 4-5  minut suvda tutib turing,  so'ngra uni shisha tayoqcha bilan aralash-tirib, 

suvdan  chiqarmasdan  shu  suvda  turgan  probirkadagi  2  n  sulfat  kislotadan  1  tomchi 

tomizing va oplessensiya hodisasining paydo bo'lish vaqtini belgilang. 

4.

 

Ikkinchi va uchinchi probirkani ketma-ket shu suv solingan stakanga tushiring. 

5.

 

Suvning  harorati  ikkinchi  probirka  tushurilganda  birinchi  probirka  tushirilgandagiga 

qaraganda 10 oC yuqori bo'lsin. 

6.

 

Uchinchi  probirka  tushirilganda  suvning  harorati  yana  10  oC  ga  ko'tarilsin.  Bu  ikkala 

probirkaga ularning haroratiga qadar isitilgan 2 n sulfat kislota eritmasidan 1 tomchidan 

soling va opalessensiya hodisasining paydo bo'lish vaqtini belgilang. 

 

Probirka

 

Temperatura

 

Reaksiyaga ketgan vaqt

 

Reaksiya tezligi

 

1

 

 

 

 

2

 

 

 

 

3

 

 

 

 

Nazorat ucmin savollar:

 

1.

 

Kimyoviy reaksiya tezligi deb nimaga aytiladi? 

2.

 

Kimyoviy reaksiya tezligiga ta'sir etuvchi omillarni sanab bering. 

3.

 

Reaksiya tezligiga konsentrasiya va temperaturaning ta'sirini tushuntirib bering. 

 

 

 

 

 

3-amaliy mashg'ulot: AMMIAK OLISH VA U BILAN TAJRIBALAR O'TKAZISH

 

Maqsad: ammiak olish va u bilan tajribalar o'tkazishni o'rganish.

 

Jihozlar: probirkalar, pipetka, shtativ.

 

Reaktivlar: ammoniy xlorid, kalsiy gidrooksid, xlorid kislota, fenolftalein,

 

Ishni bajarish tartibi:

 

Probirkaga  ammmoniy  xlorid  harada  kalsiy  gidrooksid  kukunlarini  aralashtirib  solinadi  va 

uni  og'zini  gaz  o'tkazuvchi  nayli  probirka  bilan  mahkaralanadi.  Nayning  ikkinchi  uchini  teskari 

qo'yilgan bo'sh probirkaga kiritiladi. Ammoniy xlorid solingan probirkani biroz isitiladi. O'tkir hid 

paydo  bo'lgandan  keyin  qizdirish  to'xtatiladi  va  hosil  bo'lgan  gazni  suvli  probirkaga  solinadi. 

Ammiakli  suv  hosil  bo'ladi.  Ammiakli  suvga  2-3  tomchi  fenoftalein  tomizilganda  eritma  rangi 

o'zgaradi,  lakmus  qog'oz  tekkizilganda  esa  binafsha  rangga  kiradi.  Xlorid  kislota  solganda  esa 

rang yo'qoladi.

 

Mavzuni  mustahkamlash  uchun  ammiakning  suv,  xlorid  kislota  va  nitrat  kislota  bilan 

reaksiya tenglamalarini yozing.

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Ammiakning fizik xossalariga tavsif bering? 

2.

 

Ammiakning qishloq xo'jaligida axamiyati nimalardan iborat? 

4-amaliy  mashg'ulot:  AZOTGURUHCHASIELEMENTLARIMAVZUSIGA  OID  TAJRIB-

AVIYMASALALAR YECHISH.

 

Maqsad:  Azot  guruhchasi  elementlari  mavzusiga  oid  tajribaviy  masalalar  yechish  orqali 

o'tilganlarni takrorlash.

 

Jihozlar:  temir  qoshiqcha,  tiqinlar,  shisha  va  rezina  naylar,  probirkalar,  pipetka,  shtativ, 

stakanlar, quruq yoqilg'i.

 

Reaktivlar: ammoniy xlorid, kalsiy gidrooksid, nitrat kislota, mis (II) oksidi, mis gid-rooksidi, 

malaxit,  natriy  sulfat,  bariy  xlorid,  kumush  nitrat,  sulfat  kislota,  temir  (II)  oksid,  temir  (II) 

gidroksid, temir (II) xlorid.

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1. Ammiak hosil qilish:

 

Ammoniy xlorid (kristall) tuziga teng miqdorda so'ngdirilgan ohak kukuni aralashtiriladi. 

Aralashmani oxistalik bilan probirkaning 1/3 qismiga solinadi. Quruq yoqtfg'i bilan ohista qizdiriladi.

 

 

 

 

 

O'tkir  hidli  gaz  ammiak  ajralayotganligini  bilgandan  so'ng  qizdirish  to'xtatiladi. 

Ammiakni probirkaga yig'ib olinib suvga aralashtiriladi. Ammiak suvda juda yaxshi eriydi va 

ammoniy gidrooksid (novshadil spirt) hosil bo'ladi.

 

 

Bu reaksiyada NH

4

+

 va OH   ionlari borligi eritmaning ishqoriy muhitga ega ekanligini 

budiradi (indikator qog'oz tekkizilib aniqlanadi). Demak tajriba natijasida ammiak hosil bo'lgan.

 

MAVZU: MINERAL O'G'ITLARNING QISHLOQ XO'JALIGIDAGI

 

AHAMIYATI.

 

12-Laboratoriya  ishi:  AMMONIY  TUZLARIDAN  OHAK  TA'SIRIDA  AMMIAK  OLISH 

VA UNING AYRIM FIZIK XOSSALARINI O'RGANISH.

 

Maqsad: laboratoriyada ammiak olish va uning xossalarini o'rganish.

 

Jihozlar:  probirka  (1),  torachi  analizi  uchun  planshet  (2),  tomchi  analizi  uchun  to'plam  (3), 

polipropilen stakan 150 ml lik (4), polipropilen menzurka (5), gaz o'tkazuvchi nayli rezina tiqin 

(6), plastik taglik (7), probirkalar uchun shtativ (8), probirka (9), shisha tayoqcha (10), probirka 

qizdirgich, laboratoriya shtativi.

 

Reaktivlar:  kalsiy  gidroksid  Ca(OH)

2

  (quruq  holda),  ammoniy  xlorid  NH

4

C1  tuzi,  fe-

nolftalein, suv.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Chinni  hovonchada  barobar  hajmdagi  ammoniy  xlorid  NH

4

C1  kristali  bilan  kalsiy 

gidroksid  Ca(OH)

2

  kukunini  (kukun  bir  oz  namroq  bo'lsa,  tajriba  yaxshi  chiqadi.) 

aralashtiriladi. 

2.

 

Aralashmani probirkaning 1/3 qismiga qadar solinadi. 

3.

 

Probirka  og'zi  gaz  o'tkazgich  nayli  tiqin  bilan  berkitiladi  va  nayni  uchiga  shisha  nay 

o'rnatilgan PVX nayi ulanadi. 

4.

 

Nayning  uchini  laboratoriya  shtativiga,  og'zini  pastga  qilib,  tik  o'rnatilgan  boshqa  quruq 

probirkaga kiritib joylashtiriladi. 

5.

 

Aralashma solingan probirkai probirkaqizdirgichda qizdiriladi. 

6.

 

O'tkir hid dimog'ga urilishi bilan gaz yig'ilgan probirkaning og'zi tiqin bilan berkitiladi va 

uni suvli idishga botirib, tiqini chiqarib olinadi. 

7.

 

Probirka suvga to'lgach, uning og'zini berkitib, suvdan chiqariladi. 

8.

 

Suvdan chiqarilgan probirkani rostlab unga fenolftalein indikatoridan tomizing. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Mineral o'g'itlarning sinflanishi haqida nimalarni bilasiz? 

2.

 

Azotli o'g'itlar, ulardagi azotning N

2

 oziqlik miqdorini aniqlashga doir misollar keltiring. 

3.

 

Mochevinadagi CO(NH

2

)

2

 azotning N

2

foiz miqdori qancha? 

 

 

 

13-Laboratoriya  ishi:  HARXIL  TARKIBLIMINERAL  O'G'ITLARNING  NAMUNALARI 

BILAN TANISHISH.

 

Maqsad: mineral o'g'itlarning tashqi ko'rinishiga qarab, ularni farqlash va suvda eruvchan-ligini 

o'rganish.

 

Jihozlar:  pipetka  (1),  plastik  taglik  (2),  probirka  (3),  probirkalar  uchun  shtativ  (4),  shisha 

tayoqcha  (5),  plastmassa  shpatel  (6),  shisha  stakan  (7),  polipropilen  menzurka  (8),  tomchi 

analizi uchun planshet (9), bog'latish kosachasi (10).

 

Reaktivlar: distillangan suv, mineral o'g'itlar to'plami.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Berilgan mineral o'g'itlarning tashqi ko'rinishi izohlanadi. 

2.

 

O'g'itlardan probirkalarga oz-ozdan, solib, o'lchov pipetkasida 2 ml dan suv quyib 

chayqatiladi. 

3.

 

Kuzatish natijalari quyidagi jadvalga yoziladi. 

 

Mineral o'g'it

 

Kimyoviy 

formulasi

 

Tashqi ko'rinishi

 

Odatdagi temperaturada 

eruvchanligi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Mineral o'gitlarning qishloq xo'jaligidagi ahamiyati haqida gapirib bering. 

2.

 

Ularning oddiy temperaturada eruvchanlik xususiyati? 

3.

 

Mineral o'gitlarning turlarini sanab bering. 

5-amaliy mashg'ulot: MINERAL O'G'LTLARNI ANIQLASH.

 

Maqsad: Mineral o'g'itlar bilan tanishish va ularni aniqlay olish ko'nikmasini hosil qilish

 

Jihozlar: pipetka, shtativ, stakanlar, quruq yoqilg'i.

 

Reaktivlar: mineral o'g'itlar kolleksiyasi, sulfat kislota, bariy xlorid, sirka kislota, ishqor 

eritmasi, kumush (I) nitrat, probirkalar,

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.  3  ta  probirkaga  3  xil  mineral  o'g'it  olinib  (1-kaliy  nitrat,  2-  ammoniy  nitrat,  3-superfos-fat) 

raqamlanadi.  Kaliy  nitrat,  ammoniy  nitrat,  superfosfat  ekanligi  aytiladi  lekin  qay-si  biri 

nechanchi  raqamli  probirkada  ekanligini  tajriba  orqali  aniqlanadi.  Tajribani  o'tkazishda 

quyidagi jadvaldan foydalaniladi.

 

 

O'g'itning

 

nomi

 

Tashqi

 

ko'rinishi

 

Suvda 

erishi

 

Bariy xlorid va

 

sirka kislotaga

 

ta'siri

 

Ishqorga

 

ozaro ta'siri

 

(qizdirilganda)

 

Kumush

 

(I) nitratga 

ta'siri

 

Alangani 

bo'yashi

 

Ammoniy 

nitrat

 

Oq kristall

 

yaxshi

 

- 

Ammiakhidi 

keladi

 

- 

Sariq rang

 

Ammoniy 

xlorid

 

Oq kristall

 

yaxshi

 

- 

Ammiakhidi 

keladi

 

Oq

 

cho'kma

 

Sariq rang

 

Kaliy 

nitrat

 

Mayda och-

kul rang 

kristall

 

yaxshi

 

—

 

Ammiak hidi 

sezil maydi

 

Biroz 

loyqalanish

 

Binafsha 

rang

 

Ammoniy 

sulfat

 

Yirikrang 

siz kristall

 

yaxshi

 

Sirkaktada 

erimaydigan oq 

cho'kma

 

Ammiakhidi 

keladi

 

Ozroq

 

cho'kma 

tushadi

 

~ 

Superfos-

fat

 

Och kul 

rang kukun

 

Yomon 

eriydi

 

qisman sirkak-

tadaeriydigan oq 

cho'kma

 

Ammiakhidi 

sezil maydi

 

Sariq 

cho'kma

 

Sariq rang

 

Sifvinit

 

Tuzdapush-ti 

kri stall ar bor

 

yaxshi

 

 

Ammiak hidi 

sezil maydi

 

Oq

 

cho'kma

 

Sariq rang

 

(ko'kshisha

 

orqali

 

qaralsa

 

binafsha)

 

 

Jadvaldan ma'lumki, kaliy nitrat - och krisstall modda, ammoniy nitrat - oq krisstall, 

superfosfat - och kulrang kukun modda. Raqamlangan probirkadagi minerallarni aniqlash 

uchun  oz  miqdorda  olib  har  uchalasiga  3  mldan  suv  quyildi.  1-  probirkadagisi  juda  tez 

eridi,  2-probirkadagisi  ham  yaxshi  eridi,  3-probirkadagisi  esa  yomon  eridi.  Har  uchala 

probirkadagi  minerallarga  bariy  xlorid  eritmasidan  3  ml  dan  qo'shildi.  1  va  2 

probirkalarda  o'zgarish  bo'lmadi,  3-probirkada  esa  oq  cho'kma  tushdi.  Demak,  1-kaliy 

nitrat, 2-ammoniy nitrat, 3-superfosfat. 

 

 

 

 

 

 

 

9 - SINF

 

l-amaliy  mashg'ulot:  UGLEROD  (IV)-OKSID  HOSIL  QILISH  VA  UNING  XOSSALARI 

BILAN TANISHISH

 

Maqsad:  Uglerod  (IV)-oksid  hosil  qilish  va  uning  xossalari  bilan  tanishish;  karbonat  ioni 

borligini  aniqlash;  karbonatlar  bilan  kechadigan  reaksiya  natijasida  hosil  bo'ladigan  raodda 

massasi va hajmini hisoblab chiqara olishni o'rgatish.

 

Jihozlar:  probirkalar,  gaz  o'tkazuvchi  nayli  tiqin,  shtativ  tarozi  toshlari  bilan,  filtr  qog'ozi, 

probirka qizdirgich.

 

Reaktivlar:  bor,  marmar  yoki  ohaktosh  bo'laklari  (CaC0

3

),  suyultirilgan  xlorid  kislota  (HCI), 

ohakli  suv  (Ca(OH)

2

),  distillangan  suv,  ko'k  lakmus  eritmasi,  suyultirilgan  o'yuvchi  natriy 

(NaOH), fenolftalein eritimasi, tuproq namunasi, kumush nitrat eritmasi (AgN0

3

)

 

Ishni bajrish tartibi:

 

1-tajriba  1.  Probirkaga  bor  yoki  marmardan  bir  necha  bo'lak  solinadi  va  suyultirilgan  xlorid 

kislotadan ozgina quying.

 

2.

 

Probirka og'zini gaz o'tkazuvchi nayli tiqin bilan berkitiladi va nayning uchini 2-3 ml ohakli 

suv quyilgan probirkaga tushuriladi va sodir bo'layotgan hodisa kuzatiladi. 

3.

 

Gaz  o'tkazuvchi  nayni  distillangan  suv  quyilgan  eritmaga  tushuring.  Gazning  distillangan 

suvdan o'tishi 1-2 min davom etsin. Nayni chiqarib olib, olingan eritmaga bir necha tomchi 

ko'k lakmus eritmasidan tomiziladi. 

4.

 

Probirkaga  suyultirilgan  o'yuvchi  natriy  eritmasidan  2-3  ml  quyiladi  va  unga  bir  necha 

tomchi fenolftalein qo'shing. So'ngra eritma orqali gaz o'tkaziladi. 

5.

 

10  g  tuproq  namunasidan  olib,  suv  bilan  aralashtiriladi.  Aralashmani  filtrlab,  probirkaga 

quyiladi. 

 

A)

 

Tuproqdan 2-3 g probirkaga solib, uning ustiga suyultirilgan xlorid kislota quyiladi. 

Nima kuzatiladi? 

B)

 

Yuqorida olingan filtratga kumush nitratdan ozgina quying. Hosil bo'lgan oq rangli 

cho'kmani filtrlab oling. 

Cho'kmani ikkiga bo'lib, 1-qismiga ammiak yoki suyultirilgan xlorid kislota quyiladi, 2-

qismini qizdiriladi. Nima kuzatiladi?

 

2-tajriba Uglerod (IV) oksidni yog'ochni yondirish orqali olish

 

Stakanga 30 ml ohakli suv solib, ichiga cho'g'lanib turgan yog'och solib stakan usti 

berkitiladi. 5 -7 daqiqaga qoldiriladi. Ohakli suv o'zgarishi kuzatiladi.