Kimyo laboratoriyasida xavfsizlik qoidalari

KIMYO LABORATORIYASIDA XAVFSIZLIK QOIDALARI

 

Qoidalar o'quvchilarga o'qib beriladi, har bir qoidaning mohiyati tushuntiriladi va ular 

o'quv-laboratoriya xonasining ko'rinadigan joyiga o'matiladi.

 

 

Kimyoviy tajribalarni bajarishda quyidagilarga e'tibor berish lozim:

 

—

 

Ish jarayonida faqat toza, quruq va butun, ishga yaroqli asboblardan foydalanish lozim. 

—

 

Uchuvchan moddalarni ehtiyotlik bilan hidlash. 

—

 

Ko'zni  saqlash  (chunki  zararli  moddalarning  eng  mayda  tomchisi  va  bug'lari  ham  ko'z 

pardasiga tushib, ko'rish qobiliyatini yo'qotishga olib keladi). 

—

 

Qizdirilayotgan  suyuqligi  bor  probirkaning  ochiq  tomonini  o'zingizdan  va 

o'rtoqlaringizdan  chetga  qaratish  (chunki  o'ta  qizdirilib  yuborilgan  suyuqlik  qaynab 

chiqib, qo'lga va yuzga sachrashi mumkin). 

—

 

Probirkalarda  moddaning  eritmalarini  qizdirish  uchun  ularni  probirkaning  1/3 

qismigacha quyish. 

—

 

Qattiq moddalarni faqat quruq probirkalarda va chinni kosachada qizdirish kerak. 

—

 

Moddalarni shisha idishlarda qizdirilganda ularni quruq yoqilg'i alangasiga tekkizmaslik 

(idish dars ketib, sinishi mumkin). 

—

 

Qattiq yoqilg'ini ishlatib bo'lgach, uni maxsus qopqoq bilan berkitib o'chirish. 

—

 

Reaksiyani kuzatayotganda probirkani yuzga yaqin olib kelmang. 

—

 

Himoya ko'zoynaklardan foydalanishni odat qilib oling. 

 

Taqiqlanadi:

 

—

 

moddaning ta'mini totib ko'rish, yaqin masofada turib hidlash, kimyoviy idishlarda oziq-

ovqat mahsulotlarini saqlash; 

—

 

laboratoriyadan biron bir kimyoviy moddani boshqalarga berish; 

—

 

laboratoriyadan hech qanday kimyoviy moddalarni yoki ortiqcha buyumni olib ketish; 

—

 

bironta  kimyoviy  modda  qaynayotgan  idish  ustidan  engashib  qarash  (chunki 

suyuqlikning mayda tomchilari ko'zga sachrashi mumkin); 

—

 

kimyoviy reaksiya jarayonida (bug'lanayotgan, qaynab turgan) idishni qo'lga olmaslik; 

—

 

qalin devorli shisha idish, o'lchov idishi va hovonchalarni alangada qizdirish; 

—

 

ichida suyuqligi bor bo'lgan probirkani chayqatishda uni barmoq bilan berkitish. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 - SINF

 

1-  amaliy  mashg'ulot:  KIMYO  O

i

QUV-LABORATORIYA  XONASIDA  JIHOZ  VA 

REAKTIVLAR BILANISHLASHDA XAVFSIZLIK QOIDALARIGA RIOYA QILISH.

 

Maqsad:  Kimyo  o'quv-laboratoriya  xonasida  jihozlar  bilan  ishlashda  xavfsizlik  qoidalari  bilan 

tanishish,  jihozlardan  foydalanish  bo'yicha  ko'nikmaga  ega  bo'lish,  ko'ngilsiz  hodisalarning 

oldini olish uchun xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni o'rgatish.

 

Jihozlar:  Poli  propilein  va  shisha  stakanlar,  probirka,  qisqichlar,  plastik  taglik,  quruq  yoqilg'i, 

keramik plita, bug'latuvchi kosacha, pipetka, gugurt.

 

Reaktivlar: etil spirti, distillangan suv.

 

O'quv-ko'rgazmali qoilanmalar: Xavfsizlik qoidalari bo'yicha plakatlar to'plami.

 

 

O'qituvchi  o'quv-ko'rgazmali  qurollar  vositasida  o'quvchilarning  darslikdan  olgan 

mshunchalarini  umumlashtirib,  ko'rsatma  beradi.  O'quvchilar  stol  ustidagi  jihozlar  asosida 

o'qituvchi  nazorati  ostida:  quruq  yoqilg'ini  yoqish  va  o'chirish,  bir  idishdagi  suyuqliklarni 

ikkinchi idishga quyish, moddalarni qizdirish kabi tajribalarni bajaradilar.

 

O'rganilgan mavzu yuzasidan xulosalar yozish uyga vazifa qilib beriladi.

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Kimyo o'quv-laboratoriya xonasida jihozlar bilan ishlashda qaysi xavfsizlik qoidalariga 

amal qilish zarur? 

2.

 

Shisha idishlarni laboratoriya sharoitida qidirganda nimalarga e'tibor berish lozim? 

2-amaliy  mashg'ulot:  LABORATORIYA  JIHOZLARI  BILAN  TANISHISH.  ALANGANI 

TUZILISHINI O'RGANISH

 

Maqsad:  quruq  yoqilg'i  bilan  ishlash  qoidalarini  bilish,  laboratoriya  jihozlarining  nomlanishi, 

ishlatilishi,  tuzilishi,  ularni  yig'ish,  foydalanish,  alangani  tuzilishi  bo'yicha  tushuncha  hosil 

qilish.

 

Jihozlar: laboratoriya shtativi, o'lchov stakanlari, o'lchov kolbalari, o'lchov silindri probirkalar, 

quruq  yoqilg'i,  keramik  plitka,  sham,  bug'latuvchi  kosacha,  gugurt,  shisha  plastinkalar,  shisha 

tayoqchaf&qisqich, shpatel, chinni havoncha.

 

Texnik vosita: Kodoskop va ekran.

 

O'quv-ko'rgazmali  qo'llanmalar:  «Kimyo  fanidan  proyeksion  ko'rgazmali  metodik 

qo'llanmalar», xavfsizlik qoidasiga oid plakatlar.

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

Laboratoriya shtativi, uning qismlari haqida ma'lumot beriladi. O'quvchilar mustaqil 

ravishda laboratoriya shtativlarini yig'adilar va qanday maqsadda ishlatilishini rasmlarini 

chizgan holda amaliy ish daftarlarida qayd qiladilar.

 

Bug'latuvchi  kosachaga  sham  yoki  quruq  yoqilg'i  bo'lagini  o'rnatib,  yondiriladi. 

Alanganing tuzilishiga e'tibor beriladi. Ekranga tushirilgan proyeksiya yordamida alanga 

tuzilishini taqqoslanadi va quyidagi reja asosida xulosa chiqariladi.

 

1.

 

Alanganing umumiy ko'rinishi. 

2.

 

Alanganing qismlari. 

3.

 

Qismining tarkibi. 

4.

 

Sham alangasi bilan quruq yoqilg'i alangasini taqqoslash. 

5.

 

Dars mobaynida xavfsizlik texnikasiga rioya qilmaslik ta'kidlanadi. 

O'qituvchi  shamning  tarkibi  parafm  ekani  yonganida  asosan  uglerod  va  yonuvchi 

gazga  ajralishi,  uglerod  ko'mir  holda  xosil  bo'lib  cho'g'langan  zarrachalar  alanga 

yorug'ligini  hosil  qiladi,-degan  ma'lumotni  beradi.  O'quvchilar  alangaga  sovuq  shisha 

plastinkani  biroz  tutib  qurim  hosil  bo'lishi,  ingichka  cho'pni  alanga  o'rtasini  kesib 

o'tadigan  qilib  1-2  soniya  ishlab  turib,  alanganing  shu  qismi  eng  issiq  joyi  ekanini 

aniqlaydilar.

 

 

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Nima uchurt alanga tutab boshlaydi? 

2.

 

Gugurt cho'pining dorilangan uchini alanganing tashqi, ikkinchisini alangani ichki 

qismiga tutilsa, qaysi biri tez yonadi? 

Eslatma: Dars oxirida har bir o'quvchi o'z ish joyini tozalaydi.

 

 

MAVZU: MODDA VA UNING XOSSALARI 

1-laboratoriya ishi: FIZIK XOSSALARI TURLICHA BO'LGAN MODDALA1 

NAMUNALARIBILAN TANISHISH. 

Maqsad:  o'quvchilarni  moddalarning  oddiy  sharoitlarda  fizik  xossalarini  aniqlashga  Vc 

tavsiflashga o'rgatish.

 

 

Jihozlar:  polipropilen  stakan  150  ml  (1),  shisha  stakan  (2),  polipropilen  stakan  50  m  (3), 

yuvgich  (4),  pipetka  (5),  tomchi  analizi  uchun  to'plam  (6),  bug'latish  kosachasi  (7),  plastik 

taglik  (8),  shisha  tayoqcha  (9),  plasmassa  shpatel  (10),  tomchi  analizi  uchun  planshet  (11), 

elektron tarozi.

 

 

Reaktivlar:  alyuminiy  granulalari,  mis  granulalari,  mis  ( I I )   sulfat,  natriy  xlorid  (osh  tuzi), 

saxaroza,  natriy  gidrokarbonat  (ichimlik  sodasi),  etil  spirti,  oltingugurt  kukuni  grafit, 

glitserin, distillangan suv.

 

 

O'quv-ko'rgazmali  qo'llanmalar:  «Metallar»  va  «Oddiy  moddalar»  kolleksiyasi,  xavfsizlil 

qoidalari bo'yicha plakatlar to'plami.

 

 

Eritmalarni  tayyorlash:  tomchi  analizi  uchun  to'plamining  birinchi  flakonchasiga  5  ml  eti 

spirti,  ikkinchi  flakonchaga  5  ml  glitserin,  uchinchi  flakonchaga  5  ml  distillangan  suvdar 

solinng. Polipropilen stakanchaga (150 ml)  100 ml suv solinng. 

 

 

Ishni bajarish tartibi: 

 

1. Mis va alyuminiy metallarining fizik xossalarini aniqlash.

 

— rangi va agregat holatini aniqlash uchun, 1- tomchi analizi planshetiga shpatel yordamida 

alyuminiy  metali  va  2-  planshetga  mis  granulalaridan  2  dona  qo'yiladi  va  yorug'  joyda  ko'z 

bilan (vizual) uning rangi hamda agregat holatini aniqlang. 

 

—

 

hidini  aniqlash  uchun,  alyuminiy  va  mis  metali  solingan  chinni  planshetlar  birma-bir 

yuzdan  20  sm.  dan  kam  bo'lmagan  uzoqlikda  chap  qo'lga  olib,  o'ng  qo'l  bilan  ehtiyotkorona 

yengil yelpib, hidlang. 

 

—

 

Suvda  eruvchanligini  aniqlash  uchun,  1-  50  ml  li  polipropilen  stakanga  mis,  2-  stakanga 

alyuminiydan  1-2  g  shpatel  yordamida  solinadi,  va  uning  ustiga  150  ml  И  polipropilen 

stakandagi  suvdan  5-10  ml  suv  quyiladi  va  shisha  tayoqcha  bilan  aralashtiriladi.  Eruvchanligi 

aniqlangach  eritma  maxsus  idishga  yoki  rakovinaga  to'kiladi.Ishlatilgan  50  ml  li  polipropilen 

stakan va shisha tayoqcha yuvgich bilan yuving. 

 

 

2.

 

Mis (II) - sulfat va natriy xloridning fizik xossalarini aniqlash. 

 

—

 

rangi va agregat holatini aniqlash uchun, tomchi analizi planshetiga shpatel yordamida mis 

(II) sulfat va 2- tomchi analizi planshetiga natri xloridi tuzidan ozroq miqdorda (0,1-0,2 gramm) 

solinadi va yorug' joyda ko'z bilan (vizual) uning rangi hamda agregat holati aniqlanadi. 

—

 

hidini  aniqlash  uchun,  mis  (II)  sulfatli  tomchi  analizi  planshetini  20  sm.  dan  kam  bo'lmagan 

holatda chap qo'lga olib, o'ng qo'l bilan ehtiyot bo'lgan holda yengil yelpish kerak. 

—

 

Suvda eruvchanligini aniqlash uchun, 50 ml li polipropilen stakanga mis (II) sulfat shpatel 

yordamida  solinadi,  150  ml  hajmli  polipropilen  stakaniga  suvdan  5-10  ml  quyiladi  va  shisha 

tayoqcha  bilan  aralashtiriladi.  Eruvchanligi  aniqlangach  eritma  maxsus  idishga  yoki  rakovinaga 

to'kiladi. Ishlatilgan polipropilen stakan va shisha tayoqcha yuvgich bilan yuviladi. 

Xuddi shunday tajribalar takrorlanib, saxaroza, natriy gidrokarbonat, oltingugurt va

 

grafitning fizik xossalarini o'rganishda o'tkaziladi. 

 

3.  Etil spirt va glitserinning fizik xossalarini aniqlash.

 

—

 

rangi va agregat holatini aniqlash uchun, tomchi analizi planshetiga pipetka yordamida etil 

spirtidan tomchi analizi planshetiga 2-3 tomchi tomiziladi. So'ngra planshetlar yorug' joyda ko'z 

bilan (vizual) uning rangi hamda agregat holati aniqlanadi. 

 

—

 

hidini aniqlash  uchun,  etil  spirtli  chinni  planshetni  va  glitserinli  planshetni  yuzdan  20  sm. 

dan kam bo'lmagan holatda chap qo'lga olib, o'ng qo'l bilan ehtiyot bo'lgan holda yengil yelpish 

kerak. 

 

 

—

 

Suvda eruvchanligini aniqlash uchun, etil spirtidan pipetka bilan 0,5-1 ml olib, birinchi 50 

ml  hajmli  polipropilen  stakanga  glitserindan  shuncha  miqdorda  2-stakanga  solinadi  va  uning 

ustiga  150  ml  li  polipropilen  stakandga  suvdan  5-10  ml  solinadi  va  shisha  tayoqcha  bilan 

aralashtiriladi.  Eruvchanligi  aniqlangach  eritma  maxsus  idishga  yoki  rakovinaga  to'kiladi. 

Ishlatilgan polipropilen stakan va shisha tayoqcha yuvgich bilan yuviladi. 

Olingan natijalar jadvalda qayd etiladi.

 

 

№

 

Moddalar nomi

 

Agregat holati

 

Rangi

 

Hidi

 

Suvda eruvchanligi

 

1

 

Alyuminiy granulalari

 

 

 

 

 

2

 

Mis granulalari

 

 

 

 

 

3

 

Mis (II) xlorid

 

 

 

 

 

4

 

Natriy xlorid

 

 

 

 

 

5

 

Saxaroza

 

 

 

 

 

6

 

Natriy gidrokarbonat

 

 

 

 

 

7

 

Etil spirt

 

 

 

 

 

8

 

Oltingugurt kukuni

 

 

 

 

 

9

 

Grafit

 

 

 

 

 

10

 

Glitserin

 

 

 

 

 

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Oddiy va murakkab moddalar deb nimaga aytiladi? 

2.

 

Moddalarning necha xil agregat holatlari mavjud? 

3.

 

Eruvchanlik deb nimaga aytiladi? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MAVZU: MODDALARNING XOSSALARI: FIZIK VA KIMYOVIY

 

O'ZGARISHLAR

 

2-Laboratoriya ishi: ARALASHMANI TARKIBIY QISMLARGA AJRATISH.

 

Maqsad: o'quvchilarni eritmalardan erigan moddani ajratib olishga o'rgatish.

 

Jihozlar:  shisha  stakan  (1),  plastik  taglik  (2),  keramikplita  (3),  quruqyoqilg'i  (4), 

bug'latish kosachasi (5), 50 ml li polipropilen stakan (6), 150 ml li polipropilen stakan (7), 

plastmassa  shpatel  (8),  shisha  tayoqcha  (9),  laboratoriya  shtativi  (10),  probirkalar  va 

shtativ (11).

 

Reaktivlar: natriy xlorid (osh tuzi), distillangan suv. 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

50 ml li polipropilen stakanga 2-3 plasmassa shpatelda osh tuzi solinadi. 

2.

 

Osh tuzi solingan stakanga 30 ml suv quyiladi. 

3.

 

Shisha tayoqchaning uchi bilan stakandagi tuzni erib ketgunicha suv bilan aralashtiriladi. 

4.

 

Hosil bo'lgan eritmani bug'latish uchun stakandagi eritmadan bug'latish kosachasin-ing 

1/2 qismigacha quyiladi. 

5.

 

Ichida eritmasi bo'lgan bug'latish kosachasini temir shtativning halqasiga joylash-

tirlladi. 

6.

 

Quruq yoqilg'i keramik plita ustiga qo'ylib yoqiladi va kosachadagi eritmani osh tuzi 

kristallari hosil bo'lguniga qadar qizdiriladi. 

7.

 

Bug'latish kosachasidagi eritmadan suv bug'lanib, kristallar hosil bo'lgach, kosacha 

xona haroratiga qadar sovutiladi. 

8.

 

Sovugan bug'latish kosachasidagi osh tuzi kristallarining miqdori (shisha idishdagi tuz 

kristallari bilan solishtiriladi) shpatelda taqqoslanadi. 

 

Nazorat uchun savollar:

 

 

1.

 

Toza moddalar va aralashmalarga misollar ayting. 

2.

 

Aralashmalarni tozalashning qanday usullarini bilasiz? 

3.

 

Osh tuzi suvda eritilganda qanday eritma hosil bo'ladi? 

3-Laboratoriya ishi: FIZIK HODISALAR.

 

Maqsad:  tajriba  natijalaridan  foydalanib,  fizik  hodisalarni  kimyoviy  hodisalardan  farqlashni 

o'rganish.

 

Jihozlar:  tomchi  analizi  uchun  planshet  (1),  tomchi  analizi  uchun  to'plam  (2),  pipetka  (3), 

bug'latish  kosachasi  (4),  qisqich  (5),  plastmassa  shpatel  (6),  probirka  (7),  probirkalar  uchun 

shtativ (8), quruq yoqilg'i (9), keramik plita (10), plastik taglik (11), 50 ml li polipropilen stakan 

(12),  shisha  tayoqcha  (13),  150  ml  li  polipropilen  stakan  (14),  shisha  stakan  (15),  laboratoriya 

shtativi, elektron tarozi.

 

Reaktivlar:  parafm,  natriy  xlorid,  etil  spirti,  sirka  kislota  (suyultirilgan  eritmasi),  distillan-gan 

suv.

 

O'quv-ko'rgazmali  qo'llanmalar:  kimyodan  plakatlar  to'plami,  xavfsizliktexnikasi,  «Kimyo 

fanidan proyektsion ko'rgazmali-metodik qo'llanmalar»- 10-12 proyeksiyalari.

 

Eslatma:  sirka  kislotaning  5%  li  eritmasidan  50  ml  tayyorlash  uchun  150  ml  li  polipropilen 

stakanga  100  ml  li  o'lcha  silindri  yorolamida  47,5  ml  distillangan  suv  soling.  Uning  ustiga 

pipetka  yordamida  2,5  ml  konsentrlangan  sirka  kislotasidan  quying.  Eritmani  shisha  tayoqcha 

yordamida aralashtiring. Tayorlangan eritmani keyingi tajrilalarga olib qo'yish mumkin.

 

 

 

 

Ishni bajarish tartibi: I. 

Parafinni suyultirish.

 

1.

 

Shtativ sterjeniga tutqich yordamida halqa o'rnatiladi. 

2.

 

Parafm bo'lagi bug'latish kosachasiga solinadi. 

3.

 

Kosacha laboratoriya shtativiga o'raatilgan halqaga joylashtiriladi. 

4.

 

Keramik plitaga quruq yoqilg'i o'rnatiladi va yoqiladi. 

5.

 

U quruq yoqilg'i alangasida suyuq holatga kelgunga qadar qizdiriladi. 

6.

 

Suyultirilgan parafm xona haroratigacha sovutiladi. 

7.

 

O'quvchilar sodir bo'lgan hodisani izohlab berishadi. 

 

 

 

II. Natriy xloridni suvda eritish va eritmani bug'latish.

 

1.

 

Natriy xlorid tuzidan elektron tarozida o'lchab shpatel yordamida 1 -2 g stakanga solinadi. 

2.

 

Uning ustiga 5 ml suv solinadi va uning suvda erishi kuzatiladi. 

3.

 

Erimay qolgan tuz shisha tayoqcha yordamida aralashtiriladi. 

4.

 

Hosil bo'lgan eritma chinni kosachaga quyiladi. 

5.

 

Bug'latish kosachasidagi eritma laboratoriya shtativining halqasiga joylashtirib, quruq 

yoqilgi alangasida bug'latiladi. 

6.

 

Kosachada tuz kristallari hosil bo'lishi bilan qizdirish to'xtatiladi. 

7.

 

Hosil bo'lgan tuz kristallari tajriba uchun olingan tuz kristallari bilan solishtiriladi. 

III. Etil spirti, sirka kislotaning ( 5% li eritmasi), bug'larini hidlash yo'li

 

bilan farqlash.

 

1.

 

Ikki dona quruq probirka olib 1 -probirkaga 1 ml etil spirti, 

2.

 

Probirkaga 1 ml sirka kislotaning suyultirilgan eritmasi solinadi. 

3.

 

Ehtiyotkorlik bilan ohista hidlab ko'riladi. Etil spirtining o'ziga xos hidi seziladi. 

4.

 

2-probirka ham ehtiyotlik bilan hidlab ko'riladi. Sirka kislotasining ham o'ziga xos hidga ega 

ekanligini bilish mumkin. 

5.

 

Kuzatilgan hodisalar izohlanadi va daftarga yoziladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Fizik hodisalar deb nimaga aytiladi? 

2.

 

Fizik hodisalarda moddaning agregat holati o'zgarishiga misollar ayting. 

3.

 

Erituvchi suv bo'lganda turli agregat holatdagi moddalarning suvda erishida qanday 

o'zgarishlar kuzatiladi? 

 

4-Laboratoriya ishi: KIMYOVIY HODISALAR.

 

Maqsad:  tajribani  bajarish,  moddalarda  yuz  beradigan  kimyoviy  o'zgarishlarni  kuzatish  va  bu 

o'zgarishlarni tavsiflab berish.

 

Jihozlar:  shisha  stakan  (1),  pipetka  (2),  plastik  taglik  (3),  probirkalar  uchun  shtativ  (4), 

probirkalari (5), bug'latish kosachasi (6), 100 ml li polipropilen silindr (7), 25 ml li polipropilen 

silindr  (8),  qisqich  (9),  quruq  yoqilg'i  (10)  keramik  plita  (11),  plastmassa  shpatel  (12),  shisha 

tayoqcha (13), filtr qog'oz (14).

 

Reaktivlar: mis granulalari, 1:4 nisbatda suyultirilgan xlorid kislota eritmasi, natriy karbonat tuzi, 

etil spirti.

 

Xlorid kislota eritmasini tayyorlash: Suyultirilgan xlorid kislotasi eritmasini tayyorlash uchun 

 

100 ml li silindrdan foydalanib, 40 ml suv o'lchab olinadi va 150 ml li shisha stakanga quyiladi. 

«Konsentrlangan  xlorid kislotasi» reaktiv idishidan  25  ml li  silindrga  10  ml o'lchab olinadi va 

stakandagi suvga solinadi. Eritma shisha tayoqcha yordamida aralashtiriladi.

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

I. 

1.

 

Bug'latish kosachasi bir bo'lak qog'oz qo'yiladi va yoqiladi.

 

2.

 

Yonayotgan qog'oz kuzatiladi. Uning alangasiga e'tibor beriladi. 

3.

 

Bug'latish kosachasi etil spirtidan 2-3 ml quyiladi VA yoqiladi. 

4.

 

Alanga kuzatiladi. 

5.

 

O'quvchilarga qanday hodisa yuz berganligi izohlab beriladi.