Kimyo laboratoriyasida xavfsizlik qoidalari

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Elektrolitik diccotsialanish hodisasining mohiyatini bayon eting. 

2.

 

Elektrolitlar va elektrolitmaslarni sanab bering. 

3.

 

Kuchli va kuchsiz elektrolitlarga misollar keltiring. 

 

 

4-Laboratoriya  ishi:  ELEKTROLITLAR  ERITMASI  ORASIDA  BORADIGAN  ION 

ALMASHINISH REAKSIYALARLNIBAJARISH.

 

Maqsad: almashinish reaksiyalari ionlar orasida boradigan reaksiyalar ekanini o'rganish.

 

Jihozlar:  150  ml  11  polipropilen  stakan  (1),  polipropilen  menzurka  (2),  tomchi  analizi  uchun 

planshet  (3),  shisha  tayoqcha  (4),  tomchi  analizi  uchun  to'plam  (5),  plastik  taglik  (6),  pipetka 

(7), avtomatik mikropipetka.

 

 

Reaktivlar:  mis  sulfat  CuS0

4

  eritmasi,  natriy  karbonat  Na

2

C0

3

  eritmasi,  natriy  ishqori  NaOH, 

sulfat  kislotaning  H

2

S0

4

  (1:3)  eritmasi,  xlorid  kislotaning  HC1  (1:1)  eritmasi,  fenolftalein 

eritmasi.

 

Metodik  ko'rsatma:  ionlar  orasida  sodir  bo'ladigan  hodisalarni  molekular  va  ionli  tenglamasi 

yoziladi.

 

Sulfat  kislotasining  (1:3)  nisbatdagi  eritmasini  tayyorlash:  75  ml  distillangan  suvni  men-

zurkada  o'lchab  150  ml  li  stakanga  quyiladi.  Konsentrlangan  sulfat  kislotadan  menzurka 

yordamida  25  ml  o'lchab  olinadi  va  stakandagi  suvning  ustiga  ehtiyotlik  bilan  rasmda 

ko'rsatilgandek qilib quyiladi. Eritma shisha tayoqcha yordamida aralashtiriladi.

 

Xlorid kislotaning (1:1) nisbatdagi eritmasini tayyorlash:

 

toza menzurkada 50 ml distillangan suv o'lchab olinadi va 150 ml li stakanga quyiladi; uning 

ustiga  konsentrlangan  xlorid  kislotadan  menzurka  yordamida  50  ml  o'lchab  olingan  miqdori 

quyiladi va shisha tayoqcha yordamida aralashtiriladi;

 

tayyor  bo'lgan  eritmalar  tomchi  analizi  to'plamidagi  etiketka  yopishtirilgan  idishlarga 

avtomatik mikropipetka yordamida 5 ml dan quyiladi.

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.  Planshet  chuqurchasining  biriga  mis  sulfat  CuS0

4

,  ikkinchisiga  natriy  karbonat  Na

2

C0

3

, 

uchinchisiga  natriy  gidroksid  NaOH  eritmalaridan  avtomatik  mikropipetka  yordamida  2 

tomchidan tomiziladi.

 

 

2.

 

Birinchi chuqurchadagi mis sulfat CuS0

4

 ustiga pipetka yordamida 2 tomchi natriy gidroksid 

NaOH eritmasidan tomiziladi. 

3.

 

Ikkinchi chuqurchadagi natriy karbonat Na

2

C0

3

 ustiga pipetka yordamida xlorid kis-lota 

eritmasidan 2 tomchi tomiziladi. 

4.

 

Reaksiya natijasida ro'y bergan o'zgarishlar izohlanadi. 

5.

 

Uchinchi planshet chuqurchasidagi natriy gidroksid NaOH ustiga fenolftalein eritmasidan 

pipetka yordamida bir tomchi tomiziladi. 

6.

 

Eritma rangining o'zgarishiga e'tibor beriladi. 

7.

 

Ustiga sulfat kislota H

2

S0

4

 eritmasidan pipetka yordamida 2-3 tomchi tomiziladi. 

8.

 

O'zgarishlar kuzatiladi va izohlanadi. 

9.

 

Kimyoviy reaksiya tenglamalari molekular, to'liq va qisqa ionli ko'rinishda yoziladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Ion almashinish reaksiyalari qachon oxirigacha yetkaziladi? 

2.

 

Aynan shu reaksiyalar oxirigacha bormagan holatlami ayting. 

3.

 

A1C1

3

 + NaOH reaksiyasini tugallang, to'liq va qisqacha ionli tenglamasini yozing. 

MAVZU: METALLMASLAR

 

5-Laboratoriya ishi: XLORID KISLOTA, GALOGENID KISLOTALARNING TUZLARL VA 

YOD UCHUN SIFAT REAKSIYALARINI OLIB BORISH.

 

Maqsad: moddalar tarkibidagi galogenid ionlarni o'ziga xos reaksiyalar yordamida aniqlash.

 

Jihozlar:  tomchi  analizi  uchun  planshet  (1),  tomchi  analizi  uchun  to'plam  (2),  polipro-pilen 

menzurka (3), 150 ml И polipropilen stakan (4), shisha tayoqcha (5), plastik taglik (6), elektron 

tarozi, pipetka, kolba qizdirgich.

 

Reaktivlar:  xlorid  kislotaning  (1:5)  nisbatdagi  suyultirilgan  eritmasi,  natriy  xlorid  eritma-si, 

kraxmal kleysteri, yodning spirtdagi suyuq eritmasi, qo'rg'oshin atsetat tuzi eritmasi.

 

 

 

 

O'quv-ko'rgazmali qo'llanmalar: «Kimyo fanidan proyeksion ko'rgazmali metodik 

qo'llanmalar» 34, 35-betlar.

 

Metodik ko'rsatmalar: kraxmal kleysterini dars boshlanishidan oldin tayyorlab qo'yiladi. I

2 

eritmasi tayyorlanadi.

 

Kraxmal kleysterini tayyorlash:

 

1.

 

Elektron tarozida 5 gramm kraxmal tortib olinadi va 150 ml. issiqqa chidamli stakanga 

solinadi. 

2.

 

Menzurka yordamida 95 ml. suv o'lchab olinib, stakandagi o'lchangan kraxmal ustiga 

quyiladi. 

3.

 

Bu aralashma tayoqcha bilan doimiy aralashtiriladi. Aralashmani elektr qizdirgichda 

aralashtirib turgan holda 10 daqiqa qaynatiladi. 

4.

 

Hosil bo'lgan kleyster sovitiladi. Tomchi analizi to'plamidagi «kraxmal» deb yozilgan 

idishlarga 5 ml dan solinadi. 

Yod eritmasini tayyorlash:

 

1.

 

Yod kristali shpatel yordamida 150 ml li stakanga solinib elektron tarozida 1 gramm tortib 

olinadi. 

2.

 

Stakanga 99 g spirt elektron tarozida o'lchab olinadi. 

3.

 

O'lchab olingan spirt stakandagi yod kristali ustiga quyiladi. 

4.

 

Shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi. 

5.

 

Bu eritma ham tomchi analizlar to'plamidagi «1

2

» deb yozilgan idishlarga 5 ml dan quyiladi. 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Planshetning 1 ta chuqurchasiga xlorid kislota eritmasidan 2 tomchi tomiziladi. 

2.

 

Ikkinchi chuqurchaga natriy xlorid NaCl eritmasidan 2 tomchidan tomiziladi. 

 

 

 

3.

 

Наг bir chuqurchadagi eritma ustiga qo'rg'oshin atsetat (CH

3

COO)

2

Pb eritmasidan 2-3 

tomchi tomiziladi. 

4.

 

O'quvchilar planshetda sodir bo'lgan o'zgarishlarni kuzatib, xulosalar chiqaradilar. 

5.

 

Kimyoviy reaksiyalarning molekular va ionli tenglamalari yoziladi. 

6.

 

Kraxmal kleysteridan planshetning toza chuqurchasiga 3-4 tomchi tomiziladi. 

7.

 

Ustiga yodning spirtdagi eritmasidan 1 tomchi tomiziladi. 

8.

 

Sodir bo'lgan o'zgarish haqidagi xulosani o'quvchilar daftarlariga yozib qo'yadilar. 

9.

 

Bu reaksiya erkin yod va kraxmal moddasi uchun sifat reaksiyasi ekanini yodda saqlash 

ta'kidlanadi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Metallmaslar uchun xos bo'lgan xususiyatlarni sanab bering. 

2.

 

Ag

2+

 ioni yordamida qaysi galogenlarni aniqlash mumkin? 

3.

 

Kraxmal moddasini qanday aniqlash mumkin? 

6-Laboratoriya ishi: TUPROQ TARKIBIDA XLORIDLAR BORLIGINI ANIQLASH.

 

Maqsad: tuproqning suvli so'rimida xloridlar borligini tajriba asosida aniqlash.

 

Jihozlar:  polipropilen  stakan  150  ml  (1),  polipropilen  menzurka  (2),  shisha  stakan  (3),  filtr 

qog'oz  (4),  plasmassa  shpatel  (5),  tomchi  analizi  uchun  planshet  (6),  tomchi  analizi  uchun 

to'plam  (7),  shisha  tayoqcha  (8),  polipropilen  stakan  50  ml  (9),  plastik  taglik  (10),  probirka 

shtativi (11), voronka, avtomatik mikropipetka, magnitli aralashtirgich, elektron tarozi.

 

Reaktivlar: tuproq namunasi, qo'rg'oshin (II) atsetat (CH

3

COO)

2

Pb eritmasi, distillangan suv.

 

Metodik  ko'rsatmalar:  Tuproqni  eritishda  albatta  distillangan  suvdan  foydalaning,  bo'lmasa 

tajriba  aniq  chiqmaydi.  Tuproqning  suvli  so'rimini  o'zingiz  yoki  laborant  shu  darsdan  oldin 

tayyorlab, so'ng o'quvchilarga tarqating.

 

 

 

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Maktab yer uchastkasidan olingan tuproq namunasidan stakanga 3 shpatel olinadi. 

2.

 

Uning ustiga 100 ml distillangan suv quyladi. 

3.

 

10 minut davomida magnitli aralashtirgichda aralashtiriladi. 

4.

 

Filtr qog'oz voronkaga moslab qo'yiladi. 

5.

 

Unga 1-2 ml suv quyiladi. 

6.

 

Varonka probirkaga o'matiladi. 

7.

 

Unga tuproq bilan suv aralashmasi chayqatib turib, oz-ozdan quyiladi. 

8.

 

Filtr qog'ozdan o'tgan tuproqning suvli so'rimi tiniq boTmasa, uni qaytadan voronkaga 

so'rim to imkoni boricha tiniq bo'lgunga qadar, quyiladi. 

9.

 

Tuproqning suvli so'rimidan toza planshet chuqurchasiga 3-4 tomchi tomiziladi. 

10.

 

Tuproq so'rimida xlor borligi qo'rg'oshin (II) atsetat (CH

3

COO)

2

Pb eritmasi yor-damida 

tekshiriladi. 

11.

 

Xulosalar daftarda qayd etiiadi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Xlorid CI- ioni uchun sifat reaksiyasini yozing. 

2.

 

Xlorning kislorodli birikmalariga ta'rif bering. 

3.

 

Erkin holdagi xlorning fizikaviy va kimyoviy xossalarini bayon qiling 

7-Laboratoriya  ishi:  GALOGENLARNING  BIRIKMALARI  ERITMALARIDAN  BIR-

BIRINISIQIB CHIQARISHL

 

Maqsad: galogenlarning faolligini tajriba orqali bilish.

 

Jihozlar: polipropilen menzurka (1), polipropilen stakan (2), tomchi analizi uchun to'plam (3), 

probirka P-21 (4), shisha tayoqcha (5), probirkalar uchun shtativ (6), probirka (7), laboratoriya 

shtativi, gaz olish asbobi.

 

Reaktivlar:  kaliy  bromid,  kaliy  yodid  tuzlari  eritmalari.  Xlorli  suv,  bromli  suv,  kaliy 

permanganat (KMn0

4

), konsentrlangan xlorid kislota.

 

O'quv-ko'rgazmali qoilanmalar:  «Kimyo fanidan proyeksion metodik qo'llanmalar»  22, 23-

laboratoriya tajribalari, texnika xavfsizligi plakatlari.

 

Metodik  ko'rsatmalar:  namoyish  tajribada  hosil  qilingan  xlorli  suvni  og'zi  mahkam 

yopiladigan shisha idishda saqlab, shundan foydalanish mumkin yoki dars boshlanishidan avval 

tayyorlash kerak.

 

 

 

 

Xlorli suvni tayyorlash:

 

(O'qituvchi tomonidan mo'rili shkafda bajariladi.) 1. Gaz olish asbobidagi 

probirkaga quruq kaliy permanganat tuzidan 2-3 g solinadi.

 

 

2.

 

Ustiga 5 ml konsentrlangan xlorid kislota quyiladi. 

3.

 

Ajralib chiqayotgan xlor gazi naycha orqali distillangan suvli idishga yuboriladi. 

Ishni bajarish tartibi:

 

I. Kaliy bromid hamda kaliy yodid eritmalariga xlorning ta'siri.

 

1.

 

Ikkita probirka olib, ularning biriga KBr eritmasidan, ikkinchisiga KI eritmasidan 3-4 

tomchi tomiziladi. 

2.

 

Har ikkala probirkadagi eritmalar ustidagi xlorli suvdan 1 -2 tomchi tomizilib chayqa-tiladi. 

3.

 

O'quvchilar sodir bo'lgan hodisalarni kuzatib, tegishli reaksiyalarning tenglamalarini 

yozadilar. 

II.

 

Kaliy yodid eritmasiga bromning ta'siri.

 

1.

 

Probirkaga KI eritmasidan 3-4 tomchi tomiziladi. 

2.

 

Ustiga bromli suvdan 1-2 tomchi qo'shib chayqatiladi. 

3.

 

O'quvchilar sodir bo'lgan o'zgarishlarni kuzatib, reaksiya tenglamalarini yozadilar. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Eng kuchli metallmas ftor F

2

 nima uchun faqat oksidlovchi deynadi? 

2.

 

Galogenlarning bir-birini siqib chiqarish reaksiyalariga misollar keltiring. 

3.

 

Davriy jadvalda turgan o'rni bo'yicha galogenlar bir-birini siqib chiqarishlarini 

tushuntiring. 

8-Laboratoriya ishi: GALOGENLARNING SUVDA VA ORGANLK ERITUVCHILARDA 

ERUVCHANLIGINI O'RGANISH.

 

Maqsad: galogenlarning suv va organik erituvchilar bilan ta'sirini o'rganish.

 

Jihozlar: polipropilen stakan 150 ml li (1), tomchi analizi uchun to'plam (2), probirka (3), 

probirkalar uchun shtativ (4), plastik taglik (5), polipropilen menzurka (6).

 

Reaktivlar: distillangan suv, benzol yoki toluol, 6-laboratoriya ishida hosil bo'lgan mod-dalar 

probirkasi bilan, brom va yod.

 

 

Metodik  ko'rsatma:  tajribalar  natijasida  olingan  moddalarni  keyingi  tajribalarda  foydalanish-ga 

odatlaning.  Turmushda,  xalq  xo'jaligida  ushbu  hodisadan  qay  holatda  foydalanilishi  to'grisida 

suhbat o'tkaziladi.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

O'quvchilar  6-laboratoriya  ishida  hosil  qilgan  rangli  eritmalar,  ya'ni  brom  Br

2

  va  yod  I

2 

ajralib chiqqan probirkalardagi eritmalar ustiga benzol eritmasidan 2 tomchidan tomiz-iladi. 

2.

 

Brom  va  yodning  suv  va  organik  erituvchilarda  erishini  probirka  qatlamidagi  ranglarni 

o'zgarishiga asoslangan holda o'quvchilar xulosa chiqaradi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Suvni xlorlash xlorning qaysi xossasiga asoslangan? 

2.

 

Galogenlarning suvda va organik erituvchilarda erishi xususida qanday xulosa chiqarish 

mumkin? 

3.

 

Galogenlarning eritmalari turmushda qanday ahamiyatga ega? 

1-amaliy mashg'ulot: «GALOGENLAR» MAVZUSIGA OID TAJRIBAVIYMASALALAR 

YECHISH

 

Maqsad: Galogenlarni aniqlash, xossalarini bilib, ajratish.

 

Jihozlar: Probirkalar, pipetka, indikator qog'oz, quruq yoqilg'i, probirka qisqich,

 

Reaktivlar: mis (II) oksidi, kumush nitrat, natriy iodid, rux bo'lakchalari, kalsiy oksidi.

 

Ishni bajarish tartibi:

 

Xlorid kislotaning asosiy xossalariga taalluqli tajribalar o'tkaziladi. Tajribalar xavfsizlik 

qoidalariga rioya qilingan holda olib boriladi. Ish quyidagi jadval asosida olib boriladi.

 

 

 

 

 

 

Kimyoviy birikma

 

Kuzatuv natijasi

 

Reaksiya tenglamasi

 

1. Xlorid kislotaning indika-

torga ta'siri.

 

A)  lakraus qog'ozi

 

B)  metiloranj

 

A)  Binafsharangli  lakmus 

qog'ozi qizil ranggakiradi.

 

B)  To'q  sariq  rangni  qizil 

ranggakiritadi

 

- 

2. Xlorid kislotani metallar 

bilan ta'siri (Zn)

 

Gaz ajralishi bilan boradi

 

2HC1 + Zn = ZnCl

2

 + H

2

 

3. Xlorni aniqlash uchun ku-

mush nitrat eritmasidan foy-

dalaniladi (sifat reaksiyasi)

 

Xlorid kislotagakumush 

nitrat qo'shilsaoq cho'kma 

tushadi.

 

NaCl + AgN0

3

 = 

NaN0

3

 + AgCU

 

Darsda masala va mashqlar yechiladi.

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Galogenlar deb qaysi moddalarga aytiladi? 

2.

 

Galogenlarning indikatorlarga ta'siri to'g'risida nimalarni bilasiz? 

9-Laboratoriya ishi: OLTINGUGURTNAMUNALARI VA UNING TABIIYBIRIKMALARI 

BILAN TANISHISH.

 

Maqsad: berilgan moddalar asosida oltingugurt va uning tabiiy birikmalarining agregat holati, 

fizik xossalarini o'rganish.

 

Jihozlar: plastik taglik (1), 50 ml И polipropilen stakan (2), shisha tayoqcha (3), plastmassa 

shpatel (4), Petri kosachasi (5).

 

Reaktivlar: oltingugurt, sulfat kislota eritmasi (1:3), ammoniy sulfat (NH

4

)

2

S0

4

, rux sulfat 

ZnS0

4

.

 

Ko'rgazmali qurollar: «Oddiy moddalar» kolleksiyasi

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

I. Oltingugurtning fizik xossasini aniqlash.

 

1.    Oltingugurt kukuninig rangi va agregat holatini aniqlash uchun shpatel yordamida oltin-

gugurtdan oz miqdorda olib, petri kosachasiga solinadi.

 

 

2.

 

Oltingugurt solingan petri kosachasi yorug'likka tutiladi. 

3.

 

Ko'z bilan (vizual) rangi va agregat holati aniqlanadi. 

II. Oltingugurtning hidini aniqlash.

 

1.

 

Oltingugurt solingan petri kosachasini chap qo'lga olinadi. 

2.

 

Yuzdan 15-20 sm uzoqroq tutiladi va o'ng qo'l bilan modda bug'larini yuz tomon yelpiladi. 

3.

 

Ohista nafas olinadi. 

III. Oltingugurt eruvchanligini aniqlash.

 

1.

 

50 ml li stakanga taxminan 1-2 g oltingugurt kukunidan shpatel yordamida solinadi. 

2.

 

Ustiga 5-10 ml suv quyiladi. 

3.

 

Shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi. 

4.

 

Oltingugurtning eruvchanligi aniqlab bo'lingach, foydalanilgan idishlar yuviladi. 

5.

 

Qoldiqlar rakovina yoki maxsus udishga to'kiladi. 

6.

 

Berilgan har bir moddalar bilan yuqorida bajarilgan tajribalar shu tartibda amalga oshiriladi. 

Xulosalar quyidagi jadvalga yoziladi

 

 

Namunalarning 

nomi

 

Kimyoviy 

formulasi

 

Tashqi

 

ko'rinishi

 

Hidi

 

Suvda

 

eruvchanUgi

 

 

 

 

 

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Oltingugurt allotropiyasi haqida nimalarni bilasiz? 

2.

 

Oltingugurtning qanday tabiiy birikmalari mavjud? 

3.

 

Piritdan sulfat kislota olishgacha bo'lgan reaksiyalar tenglamalarini yozing. 

10-Laboratoriya ishi: TURLIERITMALARDA SULFATANIONIBORLIGINIANIQLASH.

 

Maqsad:  birikmalar  tarkibidagi  sulfat  anionini  o'ziga  xos  reaksiyalar  yordamida  aniqlash 

ko'nikmasini hosil qilish.

 

Jihozlar:  tomchi  analizi  uchun  planshet  (1),  polipropilen  menzurka  100  ml  (2),  polipro-pilen 

stakan 50 ml (3), probirkalar (4), probirkalar uchun shtativ (5), shisha tayoqcha (6), plastik taglik 

(7), tomchi analizi uchun to'plam (8), avtomatik mikropipetka.

 

Reaktivlar:  sulfat  kislota  H

2

S0

4

  eritmasi  (1:3),  nitrat  kislota  HN0

3

  eritmasi  (1:3),  tuproqn-ing 

suvli so'rimi, bariy xlorid eritmasi BaCl

2

, ammoniy sulfat (NH

4

)

2

S0

4

 eritmasi.

 

Metodik  ko'rsatma:  tuproqni  eritishda  albatta  distillangan  suvdan  foydalaniladi,  bo'lmasa 

tajriba  aniq  chiqmaydi.  Tuproqni  suvli  so'rimi  darsdan  oldin  tayyorlab  qo'yiladi  va  keyin 

o'quvchilarga tarqatiladi.

 

 

 

 

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Probirkaga pipetka yordamida 4-5 tomchi ammoniy sulfat (NH

4

)

2

S0

4

 eritmasidan va 

shuncha miqdorda bariy xlorid BaCl

2

 eritmasidan quyiladi. 

2.

 

Shisha tayoqcha yordamida aralashtiriladi. 

3.

 

Reaksiya tenglamalari molekulyar va ionli ko'rinishda yoziladi. 

4.

 

Xuddi shu tajriba sulfat kislota bilan ham takrorlanadi. 

5.

 

Hosil bo'lgan cho'kmalarga avtomatik mikropipetka yordamida 2-3 tomchi nitrat kislota 

quyiladi va chayqatiladi. 

6.

 

Bu reaksiya sulfat va shu bilan birga bariy ionlari uchun sifat reaksiyasi ekanligi eslab 

qolinadi. 

7.

 

Xuddi shunday tajribani oldindan tayyorlab qo'yilgan tuproqning suvli so'rimi bilan ham 

o'tkaziladi. 

8.

 

Xulosalar reaksiya tenglamalari orqali ifodalanadi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Nima uchun S0

4

2

 anioni bariy xlorid BaCl

2

 va bariy nitrat Ba (N0

3

)

2

 tuzlari yordamida 

aniqlanadi? 

2.

 

Na

2

S0

4

 + BaCl

2

 -» 

Na

2

 S0

4

 + Ba (N0

3

)

2

 -» reaksiya tenglamalarini davom ettiring. Ularni to'liq va qisqacha 

ionli shaklda yozing.

 

3.  Ba

2+

 kationi uchun S0

4

2_

 anioni sifat reaksiyasini berishi mumkinmi?