Kimyo laboratoriyasida xavfsizlik qoidalari

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Alurniniyning qaysi qotishmalarini bilasiz? 

2.

 

Dyuraluminiyning tarkibi va ishlatilish sohalari haqida gapirib bering. 

3.

 

Bronza tarkibida necha foiz aluminiy bor? 

 

10  -Laboratoriya  ishi:  ALUMINIY  GIDROKSIDINI  OLISH,  UNING  KISLOTA  VA 

ISHQORLAR BILAN O'ZARO TA'SIRLASHUVINI O'RGANISH.

 

Maqsad: laboratoriya sharoitida aluminiy gidroksidini olish, uning kislota va ishqorlar bilan 

o'zaro ta'sirini o'rganish.

 

Jihozlar: indikator qog'ozi (1), shisha stakan (2), tomchi analizi uchun to'plam (3), shpatel 

(4), shisha tayoqcha  (5), probirkalar (6),  mikropipetka (7), polipropilen stakan 150  ml (8), 

plastik taglik (9), elektron tarozi.

 

Reaktivlar: aluminiy xlorid tuzi, xlorid kislota eritmasi, natriy gidroksid eritmasi.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Probirkaga pipetka yordamida 5 ml suv solinadi. 

2.

 

Tarozida 1-2 g alyuminiy xlorid tuzidan tortib olinib, probirkadagi suvga qo'shiladi. 

3.

 

Probirkadagi eritma yaxshilab aralashtiriladi. 

4.

 

Probirkadagi  eritma  ustiga  natriy  gidroksid  NaOH  eritmasidan  ehtiyotkorlik  bilan 

(cho'kma  hosil  bo'lgunga  qadar)  shoshilmasdan  tomiziladi.  Eritmaga  indikator  qo'ozi 

botirib olinadi. 

5.

 

Cho'kma 2 ta probirkaga ajratiladi. 

6.

 

Birinchi probirkaga xlorid kislota eritmasidan pipetka yordamida 2-3 tomchi tomiziladi. 

Eritmaga indikator qo'ozi botirib olinadi. 

7.

 

Ikkinchi probirkaga - natriy gidroksid eritmasidan pipetka yordamida 2-3 tomchi tomiz-

iladi (cho'kma to'liq erib ketgunicha). Eritmaga indikator qo'ozi botirib olinadi. 

8.

 

Hodisalar kuzatiladi. 

9.

 

Reaksiya tenglamalari yoziladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Aluminiy xlorid A1C1

3

 bilan natriy gidroksid NaOH o'rtasidagi reaksiya tenglamasini 

yozing. 

2.

 

Aluminiy gidroksidning Al(OH)

3

 amfoterlik xususiyatini ifodalovchi reaksiya 

tenglamalarini yozing+. 

 

 

 

 

 

11  -Laboratoriya  ishi:  ALUMINIY  TUZLARIERITMALARINING  INDIKATORLARGA 

TA'SIRI.

 

Maqsad: aluminiy tuzlari eritmalarini indikator bilan sinab ko'rish va muhitini aniqlash.

 

Jihozlar:  probirkalar  (1),  tomchi  analizi  uchun  to'plam  (2),  shishaga  yozish  uchun  qalam 

(3), polipropilen stakan 150 ml. (4), shisha stakan (5), indikator qog'ozi (6), tomchi analizi 

uchun planshet (7), shpatel (8), shisha tayoqcha (9), plastik taglik (10), probirka qizdirgich.

 

Reaktivlar: A1C1 aluminiy xlorid.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

A).

 

1.

 

Aluminiy xlorid A1C1

3

 tuzi eritmasidan planshetning bitta chuqurchasiga pipetka yor-

damida 3-4 tomchi quyiladi. 

2.

 

Eritmaga indikator qog'zi botiriladi va shkala bilan solishtiriladi. 

B).

 

1.

 

Aluminiy xlorid A1C1

3

 tuzi eritmasidan pipetka yordamida 5 tomchidan shishaga chizg'ich 

qalam bilan belgilangan ikkala probirkaga tomiziladi. 

2.

 

Birinchi probirkaga pipetka yordamida 2 tomchi distillangan suv tomiziladi. 

3.

 

Ikkinchi probirka probirka qizdirgichda biroz qizdiriladi. 

4.

 

Gidroliz reaksiyalari tenglamalari molekulyar va ionli ko'rinishda yoziladi. 

5.

 

Hosil bo'lgan alyuminiy gidroksidning Al(OH)

3

 kuchli yoki kuchsiz asos ekanligi ha-

qida xulosa chiqariladi. 

6.

 

Xulosalarni to'g'ri yoki noto'g'ri ekanini isbotlash uchun eritmalarga shisha tayoqcha 

tushirilib, shisha tayoqcha uchi indikator qog'oziga tekkiziladi. 

7.

 

Qog'oz rangi kuzatiladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Aluminiy xlorid A1C1

3

 tuzining gidroliz tenglamasini molekulyar va ionli ko'rinishida 

yozing. 

2.

 

Aluminiy sulfat A1

2

(S0

4

)

3

- tuzining gidroliz tenglamasini molekulyar va ionli 

ko'rinishida yozing. 

 

 

 

12 -Laboratoriya ishi: IKKI VA UCH VALENTLI TEMIR TUZLARINIBILIB OLISH.

 

Maqsad: ikki va uch valentli temir tuzlarini bilib olish.

 

Jihozlar: polipropilen stakan 50 ml (1), polipropilen menzurka (2), probirkalar (3), pro-

birkalar uchun shtativ (4), plastik taglik (5), tomchi analizi uchun to'plam (6), pipetka

 

(7).

 

Reaktivlar: Мог tuzi, temir (III) xlorid, natriy gidroksid, distillangan suv.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Probirkaga temir (III) xloridning 5% li eritmasidan pipetka yordamida 1-2 ml solinadi. 

2.

 

Probirkadagi eritma ustiga natriy gidroksidning 10% li eritmasidan pipetka yordamida 

probikaga 3-4 tomchi tomiziladi. 

3.

 

Probirkada to'q-qo'ng'ir rangli cho'kma hosil bolishi kuzatiladi. 

4.

 

Ikkinchi probirkaga Мог tuzining 5% li eritmasidan 1-2 ml solinadi. 

5.

 

Probirkadagi eritma ustiga natriy gidroksidning 10% li eritmasidan pipetka yordamida 

probikaga 3-4 tomchi tomiziladi. 

6.

 

So'ngra probirkadagi eritmada och-yashil rangli cho'kma tushishi kuzatiladi. 

7.

 

Reaksiya tenglamalari molekulyar va ionli ko'rinishda yoziladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1. Temirning ikki va uch valentli tuzlarini bilib olish.uchun yana qanday reaksiya-lardan 

foydalanish murnkin?

 

13 -Laboratoriya ishi: CHO'YAN VA PO'LAT NAMUNALARIBILAN TANISHISH.

 

Maqsad: cho'yan va po'latni bir-biridan farqlash. 

Jihozlar: «Qotishmalar kolleksiyasi».

 

 

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Berilgan cho'yan va po'lat namunalaridan yasalgan buyumlar ko'zdan kechiriladi. 

2.

 

Ularning fizikaviy xossalariga ahamiyat beriladi. 

3.

 

Qaysi sohalarda ishlatilishi muhokama qilinadi. 

Cho'yanlarning ko'rinishi va xossalari

 

1-jadval

 

 

Cho'vanning ко 

'rinishi

 

Tarkibi

 

Xossasi

 

Qo'flanishi

 

Kulrang cho'yan 

(kremniy raiqdori 

ko'p)

 

l,7-4,3%-Cl,25-4%-Si.l,5%-Mn. 

Kremniy ko'p bo'lganida uglerodning 

temirda eruvchanligi 

pasayadi.Shuning uchun uglerod 

grafit holida ajralib chiqadi

 

Yumshoq, 

mexanik 

ishlash oson

 

Turli quyma

 

detallar:

 

shesternya,

 

g'ildirak,

 

quvurlar

 

tayyorlanadi.

 

 

Oq cho'yan 

(kremniy miqdori 

kam)

 

l,7-4,3%-C.4% dan ko'p Mn 

uglerod sementit Fe

4

C

3

-temir 

karbid holida bo'ladi

 

Qattiq, mo'rt. 

Bu xossa 

cho'yanda 

sementit 

ko'pligidan 

kelib chiqadi

 

Uni qayta 

ishlab po'lat 

tayyorlanadi

 

Ba'zi legirlangan po'Iatlarning xossalari va qo'Uanishi

 

 ____ 

 

2-jadval

 

Legirlangan 

element

 

Legirlangan element po'Iatga qanday 

xossa beradi

 

Qo'Uanishi

 

1

 

2

 

3

 

Xrom

 

Qattiqlikvakorroziyabardoshlik.

 

Asboblar, keskich vaiskanalar 

tayyorlanadi.

 

Nikel

 

Qovushqoqlik, mexanik pishiqlik, 

ishqalanishga chidamlilik.

 

Turbinalar, reaktiv dvigatellar, 

o'lchov asboblari tayyorlanadi.

 

 

 

 

1

 

2

 

■3

 

Marganes

 

Qovushqoqlik, mexanikpishiqlik, 

ishqalanishga chidamlilik.

 

Mayda inshootlar, temir yo'l 

relslari, ekskavator cho'mich-

larining tishlari tayyorlanadi.

 

Titan

 

O'tga, yuqori haroratga chidamlilik, 

korroziyabardoshlik

 

Samolyot, raketa vakema-

sozlikda kimyoviy apparatura 

tayyorlashda ishlatiladi

 

Volfram

 

Qattiqlik, o'tga chidamlilik, ko'p 

yillar ishlay olish xususiyati.

 

Tez qirquvchi instramentlar, 

arra, elektr lampa tolalari 

tayyorlanadi.

 

Molibden

 

Elastiklik, o'tga chidamlilik, 

korroziyabardoshlik

 

Reaktiv samolyot turbina par-

raklari, avtomashina detailari, 

bronzalangan plitalar, labora-

toriyaidishlari, elektron 1am-

palarning detallari yasaladi.

 

Kremniy

 

Kislotalar ta'siriga chidamlilik

 

Transformatorlar, kislotalar 

ta'siriga chidamli apparat va 

asboblar tayyorlanadi.

 

Vanadiy

 

Yuqori pishiqlik, zarbabardoshlilik

 

Instrumental po'lat, zarba-

bardosh detallar tayyorlanadi.

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Cho'yan va po'lat haqida nimalarni bilasiz? 

2.

 

Cho'yan va po'lat tarkibida uglerodning foiz miqdori qancha? 

3.

 

Cho'yan va po'latning qanday turlari mavjud? Ularning fizik xossalarini bayon eting. 

MAVZU: ORGANIK BIRIKMALAR

 

3-amaliy mashg'ulot: ETILEN VA ASETILEN OLISH HAMDA ULARNING XOSSALA-RINI 

O'RGANISH.

 

Maqsad: etilen va asitilenni laboratoriyada olishni bajara olish; etilen va asitilenni bromli suv va 

kaliy permanganatning suvdagi eritmasi bilan ta'sirlashishini amalda bajara olish;

 

Jihozlar: probirkalar, gaz o'tkazuvchi nayli tiqin, shtativ, probirka qizdirgich, gugurt

 

Reaktivlar: etil spirti (C

2

H

5

OH), konsentrlangan sulfat kislota (H

2

S0

4

), toza qum, bromli suv, 

distillangan suv, kaliy permanganat (KMn0

4

), kalsiy karbid (CaC

2

)

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.    Etilenning olinishi va uning xossalarini o'rganish.

 

A) Probirkaga 2-3 ml etil spirti quying va unga ehtiyotlik bilan 6-9 ml konsentrlangan sulfat kislota 

qo'shing,  qaynaganda  sachrab  ketmasligi  uchun  probirkaga  toza  qum  qo'shing.  Shtativga 

o'rnatib, gaz o'tkazuvchi nay ulang va asta sekin qizdiring.

 

 

 

B)

 

Boshqa  probirkaga  2-3  ml  bromli  suv  quying.  Hosil  bo'layotgan  gazni  gaz  o'tkazuvchi  nay 

orqali probirka tubigacha tushuring. Gazning bromli suvdan o'tishini kuzating. 

C)

 

Uchinchi  probirkaga  ozgina  sulfat  kislota  qo'shilgan  kaliy  permanganatning  suyultirilgan 

eritmasidan  2-3  ml  quying  va  hosil  bo'layotgan  gazni  gaz  o'tkazgich  nay  orqali  probirka 

tubigacha tushuring. Sodir bo'layotgan hodisani kuzating. 

D)

 

Ajratib chiqayotgan gazning yonishini sinab ko'ring. 

2.   Asetilenning olinishi va uning xossalarini o'rganish.

 

Probirkaga ozgina kalsiy karbit bo'lakchalaridan solib, suv quying va darhol probirka og'ziga gaz 

o'tkazuvchi nay ulang. Ajralib chiqayotgan gaz bilan quyidagi tajribalarni o'tkazing.

 

a)

 

yondirib ko'ring; 

b)

 

bromli suvdan o'tkazing; 

d)   kaliy permanganatning suyultirilgan eritmasidan o'tkazing.

 

Darsni mustahkamlash uchun masalalar yechiladi:

 

1.

 

Pentin izomerlarining tuzilish formulasini yozing va nomlang? 

2.

 

3,2 gramm brom bilan reaksiyaga kirishishi mumkin bo'lgan etilenning massasini toping? 

3.

 

1,3 gramm asetilenni yoqish uchun qancha hajm kislorod va havo kerak? 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Asetilenning fizik xossalariga tavsif bering? 

2.

 

Asetilenni olishda qaysi moddalardan foydalanish lozim? 

Har ikki tajribada hosil bo'lgan gazlarning yonishida qanday farq bor? Nima uchun? 

Javobingizni yozma tarzda izohlang.

 

14-Laboratoriya ishi: NEFTNI QAYTA ISHLASH VA TOSHKO'MIRNI KOKSLASH 

MAHSULOTLARINING NAMUNALARI BILAN TANISHISH.

 

Maqsad: neft va neftdan olinadigan mahsulotlar, koks-kimyoviy ishlab chiqarish mah-sulotlari va 

ularning ishlatilish sohalari.

 

Jihozlar: «Neftni haydash qurilmasi» barelyef modeli, «Neft va neft mahsulotlari» va «Ko'mirni 

kokslash mahsulotlari» kolleksiyalari.

 

Ko'rgazmali qurolllar: kimyodan rangli plakatlar to'plami «Neftni fraksion haydash sxemasi» - 27 

plakat, kimyodan proyeksion ko'rgazmali metodik qo'llanma - 80-81 betlari.

 

Metodik ko'rsatma: respublikamizda neftni qayta ishlash zavodlari u yerdagi ishlab chiqarish 

jarayoni haqida ma'lumot berish.

 

 

 

Ishni bajarish tartibi

 

1.

 

Neftni haydash mahsulotlari va toshko'mirni kokslash mahsulotlari namunalari ko'rib 

chiqiladi. 

2.

 

Namunalarni ko'rib chiqishda ehtiyot bo'ling. Ularning xossalari va ishlatilish sohalari ta'riflab 

beriladi. 

3.

 

Notanish mahsulotlar va ularning ishlatilish sohalari aniqlanadi. 

4.

 

Moddalar bilan ishlaganda xavfsizlik qoidalariga rioya qilinadi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Neft fraksiyalarini sanab bering. 

2.

 

Neft tarkibida qaysi uglevodlar bo'lishi mumkin? 

3.

 

C

lg

H

38

 - oktadekanning kreking reaksiyasi tenglamalarini yozing. 

15-Laboratoriya ishi: GLITSERINNI SUVDA ERITISH VA UNING MIS (II)- GID-ROKSID 

BILAN REAKSIYASI.

 

Maqsad:  ko'p  atomli  spirt  bo'lgan  glitserinning  xossalari  bilan  tanishish  va  glitserin  uchun  sifat 

reaksiyasi o'tkazish.

 

Jihozlar:  shisha  stakan  (1),  tomchi  analizi  uchun  to'plam  (2),  probirkalar  uchun  shtativ  (3), 

probirka (4), shisha tayoqcha (5), plastmassa shpatel (6), pipetka (7), polipropilen stakan 150 ml 

(8), plastik taglik (9), polipropilen stakan 50 ml (10).

 

Reaktivlar: glitserin, suv, natriy gidroksid NaOH, mis sulfat CuS0

4

 eritmalari.

 

O'quv  ko'rgazmali  qo'llanma;  «Kimyo  fanidan  proyeksion  ko'rgazmali  metodik  qo'llanmalar».  92-

bet proyeksion ko'rgazmali qo'llanma.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Probirkaga pipetka yordamida 3-4 tomchi glitserin tomiziladi va ustiga xuddi shuncha suv 

tomiziladi va chayqatiladi. 

2.

 

Gliserinning suvda qanday erishi kuzatiladi. 

 

 

 

3.

 

Probirkaga pipetka yordamida 2 tomchi natriy gidroksid NaOH eritmasidan tomiziladi va unga 

cho'kma hosil bo'lguncha, mis (II) - sulfat CuS0

4

 eritmasidan qo'shiladi. 

4.

 

Hosil bo'lgan cho'kmaga glitserin qo'shing. 

5.

 

Tiniq binafsha rangli eritma hosil bo'lishi kuzatiladi. 

6.

 

Tegishli reaksiya tenglamalari yoziladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Glitserin va olein kislotasidan qanday yog' hosil bo'ladi? 

2.

 

Suyuq yog'dan gidrogenlanish reaksiyasi yordamida margarin olish reaksiyasi tenglamasini 

yozing. 

3.

 

Sovunlanish reaksiyasi tenglamasini yozing. 

16-Laboratoriya 

ishi: 

YOG'LARNING 

ERUVCHANLIGI, 

ULARNING 

TO'YIN-

MAGANLIGINIISBOTLASH, YOG'LARNING SOVUNLASHISHL

 

Maqsad: suyuq va qattiq yog'lar xossalari bilan tanishish.

 

Jihozlar: probirka (1), probirkalar uchun shtativ (2), pipetka (3), shishaga yozish uchun qalam (4), 

keramik plita (5), quruq yoqilg'i (6), shpatel (7), bug'latish kosachasi (8), plastik taglik (9), elektron 

tarozi, laboratoriya shtativi.

 

Reaktivlar:  o'simlik  yog'laridan  namunalar,  hayvon  yog'i,  margarin,  suv,  etil  spirti,  ben-zin, 

benzol, bromli suv, natriy xlorid NaCl, natriy gidroksid NaOH eritmasi.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

A. Yog'laming eruvchanligini tekshirish.

 

1.

 

Uchta probirka olinadi va shishaga yozadigan qalam bilan belgilanadi. 

2.

 

1-siga pipetka yordamida 2 ml dan suv, 

3.

 

2-siga pipetka yordamida 2 ml dan etanol, 

4.

 

3-qiga pipetka yordamida 2 ml dan benzol, 

5.

 

Probirkalarning har biriga bir bo'lakdan yog' solinadi va silkitib chayqatiladi. 

6.

 

Yog'ning suvda va organik erituvchilarda erishiga e'tibor beriladi. 

7.

 

Ikkinchi probirka quruq yoqilg'i alangasida bir oz isitiladi. 

8.

 

Yog'ning eruvchanligi o'zgarishi yoki o'zgarmasligi kuzatiladi. 

9.

 

Yog'larning eruvchanligi to'g'risida xulosa chiqariladi. 

 

В. Yog'larning to'yinmaganligini isbotlash.

 

1.

 

Bir probirkaga pipetka yordamida 2 tomchi kungaboqar yog'i, 

2.

 

Ikkinchisiga ham pipetka yordamida paxta yog'i, 

3.

 

Uchinchisiga esa bir bo'lak qattiq hayvon moyidan solinadi. 

4.

 

Probirkalarning har biriga oz-ozdan bromli suv quyiladi. 

5.

 

Uchinchi probirkadagi qattiq moyni suyulguncha bir oz isitib, keyin bromli suv quyiladi. 

6.

 

Qaysi probirkadagi bromli suv rangsizlanadi. 

7.

 

Bundan qanday xulosa chiqarish mumkin. 

8.

 

Tegishli reaksiya tenglamasi yoziladi. 

D. Yog'larni sovunlash.

 

1.

 

Chinni kosachaga 3 gr margarin solinadi. 

2.

 

Uning ustiga 20% li natriy gidroksid NaOH eritmasidan pipetka yordamida 7-8 ml quyiladi. 

3.

 

Reaksiyani tezlatish uchun pipetka yordamida 1-2 ml etanol qo'shiladi. 

4.

 

Aralashmani shisha tayoqcha bilan aralashtirib, dastlabki hajmi kamayib ketmasligi uchun suv 

qo'shib, 15-20 minut quruq yoqilg'i alangasida qaynatiladi. 

 

5.

 

Reaksiyaga kirishmay qolgan yog' bor-yo'qligini bilish uchun issiq aralashmadan ozginasini 

issiq suvli probirkaga solinadi. 

6.

 

Agar sovundan so'ng suv ostida yog' tomchilari paydo bo'lmasa, sovunlash jarayoni oxiriga 

yetgan bo'ladi. 

7.

 

Agar yog' tomchilari yuzaga chiqsa, aralashmani qaynatish davom ettiriladi. 

 

9.

 

Sovunlash reaksiyasi tugagandan so'ng hosil bo'lgan massaga elektron tarozida 1 gramm NaCl-

natriy xlorid tortib olinib qo'shiladi va 1-2 minut qaynatiladi. 

10.

 

Tegishli reaksiya tenglamalari yoziladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Yog'lar deganda qaysi murakkab moddalarni tushinish mumkin. Ularning axami-yati 

nimada 

2.

 

Yog' turlari haqida nimalarni aytish mumkin. 

3.

 

Yog'larning odam organizmidagi axamiyati. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17-Laboratoriya ishi: GLYUKOZANINGMIS (II) GIDROKSID BILAN O'ZARO TA'SIRI.

 

Maqsad:  glyukoza  molekulasida  aldegidlarga  xos  bo'lgan  karbonil  gmppaning  borligini 

o'rganish.

 

Jihozlar: pipetka (1), shisha stakan (2), 50 ml li polipropilen stakan (3), 150 ml li polipro-pilen 

stakan (4), tomchi analizi uchun to'plam (5), plastmassa shpatel (6), shisha tayo-qcha (7), probirka 

(8), plastik taglik (9), probirka qizdirgich.

 

Reaktivlar: glyukoza eritmasi natriy gidroksid eritmasi, mis (II) sulfat eritmasi.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

Glyukozaning Cu(OH)

2

-mis (II) gidroksid bilan reaksiyasi.

 

1.

 

Probirkaga 5-6 tomchi mis (II) sulfat eritmasidan va shu miqdorda biroz ko'p natriy gidroksid 

NaOH eritmasidan tomiziladi. (NaOH-keragidan ortiqroq bo'lishi kerak). 

2.

 

So'ngra pipetka yordamida glyukoza eritmasidan pipetka yordamida 5-6 tomchi tomiziladi. 

3.

 

Probirkada hosil bo'lgan eritma qizdiriladi. 

4.

 

Probirka devorlariga ahamiyat beriladi. 

5.

 

Ko'k rangh mis (11) gidroksidning Cu(OR)

2

 awal sariq, so'ngra kizgish cho'kma hosil qilish 

sababi tushuntiriladi. 

6.

 

Tegishli reaksiya tenglamalari yoziladi.