Kimyo laboratoriyasida xavfsizlik qoidalari

Darsni mustahkamlash uchun masalalar yechiladi:

 

1.

 

300  g  kalsiy  karbonatga  xlorid  kislota  ta'sir  etib  qancha  hajm  karbonat  angidrid  olish 

mumkin? 

2.

 

448 litr karbonat angidrid olish uchun qancha massa kalsiy karbonat kerak bo'ladi? 

3.

 

10 % qo'shimchasi bo'lgan kalsiy karbonatga xlorid kislota ta'sir ettirib mahsulot unu-mi 90 

% bo'lganda qancha hajm va necha gramm karbonat angidrid olish mumkin? Yuqorida 

bajarilgan tajribalardagi reaksiya tenglamalarini yozib, bajarilgan tajribalar yuzasidan xulosa 

tayyorlang. 

 

 

 

 

1-Laboratoriya  ishi:  KARBONATLAR  VA  GIDROKARBONATLARNING  BIR-BIRIGA 

AYLANISHI  HAMDA  ULARNING  XOSSALARI  BILAN  TANISHISH.  KARBONAT 

ANIONINIBILIB OLISH.

 

Maqsad: laboratoriya sharoitida karbonat angidrid olish va u bilan tajribalar o'tkazish.

 

Jihozlar: indikator qog'ozi (1), shisha stakan (2), tomchi analizi uchun to'plam (3), shpatel (4), 

shisha tayoqcha (5), probirkalar (6), polipropilen stakan (7), plastik taglik (8), gaz olish uchun 

asbob, probirka qizdirgich, laboratoriya shtativi.

 

Reaktivlar: natriy karbonat Na

2

C0

3

 quruq tuzi, xlorid kislotaning (1:1) suyultirilgan erit-masi, 

natriy gidro karbonat NaHC0

3

, suyultirilgan HCl-eritmasi, ohakli suv.

 

O'quv ko'rgazmali qo'llanmalar; «Kimyo» fanidan proyeksion ko'rgazmali raetodik qo'Hanma 63, 

64-betlar.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Gaz olish uchun asbobni shtativga o'rnating. 

2.

 

Gaz olish uchun asbobning vtulkasi ustiga ohistalik bilan shpatel yordamida natriy karbonat 

tuzidan soling. 

3.

 

Asbobning voronkasini joyiga yaxshilab o'rnating. 

4.

 

P-16 probirkaga kalsiy gidroksid Ca(OH)

2

 tiniq eritmasidan pipetka yordamida 5-6 ml 

solinadi va shtativga o'rnatiladi. 

5.

 

Kalsiy gidroksid Ca(OH)

2

 eritmasi solingan probirkaga asbob nayining uchi tushiriladi. 

6.

 

Asbob voronkasiga xlorid kislota eritmasidan 50 ml li polipropilen stakan yordamida 10 ml 

solinadi. 

 

7.

 

Hodisa kuzatiladi. 

8.

 

Kalsiy gidroksid Ca(OH)

2

 eritmasi awal loyqalanib, keyin tiniq holga kelishi kuzatiladi. 

9.

 

Hosil bo'lgan tiniq eritraa probirka qizdirgichda qaynatiladi 

10.

 

Hodisa kuzatiladi. 

11.

 

Natija quyidagi jadval asosida to'ldiriladi. 

 

Karbonat ioniga xos sifat reaksiya. 

biriga aylanishi.

 

1.

 

Gaz o'tkazgich nayli probirkani qiyalatib shtativga joylashtiriladi. 

2.

 

Probirkaga 10-15 gramm natriy gidrokarbonat solinadi. 

3.

 

U gaz o'tkazgich nayli tiqin bilan berkitiladi. 

4.

 

Nayning uchini ohakli suv solingan probirkaga tushiriladi. Ohakli suvga indikator 

qog'ozi tushirib ko'riladi. 

5.

 

Natriy gidrokarbonat solingan probirkani ohistalik bilan qizdirgich yordamida yu-

qori temperaturagacha qizdiriladi. 

6.

 

Gaz ajralib chiqishiga va ohakli suvning loyqalanishiga e'tibor qaratiladi. Olingan 

loyqa eritmaga indikator qog'ozi tushiriladi va qog'oz rangi o'zgargani ko'rsatiladi. 

7.

 

Natriy gidrokarbonatni qizdirish davom ettiriladi. 

8.

 

Eritma yana tiniqlashguncha kuzatiladi.

 

% 

9.

 

Bu eritma qizdirilganda nima uchun cho'kma hosil bo'ladi? 

lO.Xuddi shu reaksiyani natriy karbonat Na

2

C0

3

 bilan ham bajarib ko'riladi. 11. 

Karbonatlar va gidrokarbonatlar, ularning bir-biriga aylanish reaksiyalari tenglamalari 

molekular, to'liq va qisqacha ionli shaklda yoziladi.

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Karbonat tuzlarining eruvchanligi qanday? 

2.

 

Reaksiya natijasida hosil bo'ladigan karbonat kislotaning beqarorligini ifodalovchi 

reaksiya tenglamasini yozing. 

3.

 

Karbonat -CO,

2-

 ioni uchun sifat reaksiyasini yozing. 

2-Laboratoriya ishi: TABIIY SILIKAT NAMUNALARI VA ULARNING TARKIBI BILAN 

TANISHISH.

 

Maqsad: shisha, keramika va sement namunalari bilan tanishish.

 

Jihozlar: «Shisha va uni ishlab chiqarish xomashyosi» kolleksiyasi, shisha buyumlar.

 

Metodik ko'rsatmalar: Sement bilan ishlashda o'quvchilar iloji boricha resperator taqib 

ishlashlari kerak.

 

 

 

 

 

 

 

Modda

 

HC1

 

co

2

 

t°

 

Na

2

C0

3

 

 

 

 

Ca(OH)

2

 

 

 

 

Ca(HC0

3

)

2

 

 

 

 

Karbonatlar va gidrokarbonatlar, ularning bir-

 

 

 

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

O'quvchilar berilgan silikatlar namunalarini ko'zdan kechiradilar. 

2.

 

Ularning tashqi ko'rinishiga e'tibor beriladi. 

3.

 

Ularning qattiqligi tekshirib ko'riladi. 

4.

 

Shishadan yasalgan buyumlarni tayyorlashda shishaning qanday o'ziga xos xususiyat-

laridan foydalanganligi izohlab beriladi. 

5.

 

Jadval tuziladi. 

6.

 

Kuzatishlarni jadvalga qayd qiladilar. 

7.

 

Minerallarni nomlaydilar. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Kvars haqida nimalarni bilasiz? 

2.

 

Kremniy ftoridining hosil bo'lish reaksiyasini yozing. 

3.

 

Silikatlar qanday tabiiy birikmalar tarkibiga kiradi? 

3-Laboratoriya ishi: SHISHANING TURLARI VA ULARNING TARKIBIBILAN TANI-

SHISH.

 

Maqsad: shisha, keramika va tsement namunalari bilan tanishishni davom ettirish, shisha 

turlarini aniqlash va tajriba uslubida ajratish.

 

Jihozlar: «Shisha va uni ishlab chiqarish xomashyosi» kolleksiyasi.

 

Metodik ko'rsatmalar: xo'jalik ishlari va kundalik hayotda shishaning ishlatilishi to'grisida 

suhbat o'tkazish.

 

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

O'quvchilar berilgan silikatlar namunalarini ko'zdan kechiradilar. 

2.

 

Ularning tashqi ko'rinishiga e'tibor beriladi. 

3.

 

Ularning qattiqligi tekshirib ko'riladi. 

4.

 

Shishadan yasalgan buyumlarni tayyorlashda shishaning qanday o'ziga xos xususiyat-

laridan foydalanganligi izohlab beriladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Oddiy shishaning forraulasini yozing. 

2.

 

Billur shishaning formulasini yozing. 

3.

 

Issiqlikka chidamli shishaning formulasini yozing. 

MAVZU: METALLAR

 

4 -Laboratoriya ishi: METALLARNING NAMUNALARINI KO'ZDAN KECHIRISH.

 

Maqsad: metallarnig fizik xossalarini o'rganish.

 

Jihozlar: «Metallar» kolleksiyasi.

 

Reaktivlar: «Metallar va metall oksidlari» to'plami.

 

O'quv ko'rgazmali qo'llanmalar: «Kimyo fanidan proyeksion ko'rgazmali metodik 

qo'llanmalar», 44-bet.

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

O'quvchilar berilgan namunalarni ko'zdan kechiradilar. 

2.

 

Qaysi paketchada qanday metall berilganini tashqi ko'rinishidan aniqlaydilar. 

3.

 

Ma'lumotlar (ya'ni darslikdagi) asosida quyidagi jadvalni to'ldiradilar. 

 

№

 

Nomi

 

Rangi

 

Atom 

massasi

 

Qora yoki rangli 

metall ekani

 

Elektr o't-

kazuvchanligi

 

Issiqlik o't-

kazuvchanligi

 

Og'irligi

 

1.

 

 

 

 

 

 

 

 

2.

 

 

 

 

 

 

 

 

3.

 

 

 

 

 

 

 

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Metallarning fizik xossalarini sanab bering. 

2.

 

Metal laming elektrokimyoviy aktivlik qatori nima? 

3.

 

Metallarning zichlik jadvalidan foydalanib, eng og'ir va yengil metallni aniqlang. 

 

 

 

. 

 

5 -  Laboratoriya ishi:  MIS (II)  SULFAT  VA KAIIY YODID  ERITMALARINING  ELEK-

TROLIZI.

 

Maqsad:  elektr  toki  bilan  tajribalar  o'tkazish  asbobi,  katodda  va  anodda  boradigan  jaray-

onlar, elektroliz jarayonining kimyoviy tenglamasini yozishni o'rganish.

 

Jihozlar: elektr toki bilan tajribalar o'tkazish asbobi, shisha tayoqcha  (1), shisha stakan (2), 

menzurka  (3),  pipetka  (4),  plastik  taglik  (5),  kolba  (6)  100  ml  li  o'lchov  silindri  (7),  filtr 

qog'oz (8).

 

Reaktivlar:  mis  (II)  sulfat  CuS0

4

  eritmasi,  kaliy  yodid  KJ  eritmasi,  suv,  fenolftalein, 

kraxmal eritmasi, nitrat kislota.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1. Mis (II) sulfat eritmasi elektrolizi.

 

1.

 

Elektr toki bilan ishlash asbobi shisha stakaniga mis (II) sulfatning 2 n eritmasidan 100 

ml quying. 

2.

 

Stakanga elektrod tutgichda o'rnatilgan mis elektrodlarni tushiring. 

3.

 

Asbobni tok manbayiga ulang. 2-3 minut davomida tok o'tishini ta'minlang. 

4.

 

Katodda mis, anodda esa kislorod ajralib chiqishini kuzating. 

5.

 

Anodda xlor ajralganini hididan, katodda mis ajralganini ko'z bilan ko'rish mumkin. 

6.

 

Elektrodlarda ro'y bergan jarayonlarni tushuntiring. 

7.

 

Tajribadan so'ng katodni misdan tozalash uchun uni konsentrlangan nitrat kislotaga 

biroz botirib turing va suv bilan yuvib tashlang. 

 

2. Kaliy yodid elektrolizi.

 

1.

 

Elektr toki bilan ishlash asbobi stakaniga 100 ml kaliy yodidning 1 n eritmasidan quyib, 

ustiga 3-4 tomchi fenolftalein va 3-4 tomchi kraxmal eritmasidan qo'shing. 

2.

 

Stakanga elektrodlarni tushirib asbobni tok manbayiga ulang. 3-4 minut davomida tok 

o'tkazing. 

3.

 

Eritmada kaliy gidroksidi, katodda vodorod, anoda esa erkin yod hosil bo'lishini isbot-

lang. 

4.

 

Elektrodlarda ro'y berayotgan jarayonlar reaksiya tenglamalarini yozing. 

 

 

 

5.

 

Nima uchun anodda eritma ko'karishi, katodda esa pushti ranga kirishini tushuntiring. 

6.

 

Tajriba tugagach anod sirtini yoddan tozalash uchun grafit elektrodni dastlab natriy 

tiosulfat, so'ngra distillangan suv bilan yuving. 

Nazorat uchun savollar

 

1.

 

Elektroliz deb nimaga aytiladi? 

2.

 

Eritmaning va suyuqlikning elektrolizi qanday amalga oshadi? 

3.

 

Mis (II) sulfat va kaliy yodid eritmalari elektrolizi tenglamarini yozing. 

6 -Laboratoriya ishi: TUZLAR ERITMALARI BILAN METALLARNING O'ZARO TA'SIRL

 

Maqsad: metallarning qaytaruvchanligi xossalarini o'rganish va taqqoslash.

 

Jihozlar: polipropilen raenzurka 100 ml (1), shisha stakan (2), tomchi analizi to'plami (3), 

tomchi  analizi  uchun  planshet  (4),  shisha  tayoqcha  (5),  plastik  taglik  (6),  avtomatik 

mikropipetka.

 

Reaktivlar: temir, rux granulalari, CuS0

4

-mis (II) sulfat eritmasi.

 

O'quv  ko'rgazmali  qo'llanmalar:  «Kimyo  fanidan  proyeksion  ko'rgazmali  metodik 

qo'llanmalar», 44-bet .

 

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Planshetning 2 ta chuqurchalariga mis (II) sulfat eritmasidan avtomatik mikropipetka 

yordamida 3 tomchidan tomiziladi. 

2.

 

Eritma rangiga ahamiyat beriladi. 

3.

 

Birinchi chuqurchaga tozalangan temir, 2- chuqurchaga rux bo'lagi solinadi. 

4.

 

Hodisa kuzatiladi. 

5.

 

Izohi va reaksiya tenglamalarini o'quvchilar daftarlariga yozadilar. 

 

 

 

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Mis sulfat CuS0

4

 eritirmasidan temir qancha misni siqib chiqaradi? 

2.

 

Metallarning kimyoviy xossasini sharhlab bering. 

7  -Laboratoriya  ishi:  NATRIY,  KALIY,  KALSIY  VA  MAGNIYNING  ENG  MUHIM  TUZ-

LARINAMUNALARIBILAN TANISHISH.

 

Maqsad: laboratoriya sharoitida natriy, kaliy, kalsiy tuzlarining namunalari bilan tanishish.

 

Jihozlar: polipropilen stakan 150 ml. (1), polipropilen stakan 50 ml (2), plastmassa shpatel 

(3),  shisha  tayoqcha  (4),  probirka  (5),  quruq  yoqilg'i  (6),  probirkalar  uchun  shtativ  (7), 

keramik plita (8), qisqich (9), pipetka (10), plastik taglik (11).

 

Reaktivlar: natriy xlorid, kaliy xlorid, kalsiy xlorid, xlorid kislota

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1. 

Probirkalarga  pipetka yordamida alohida:

 

natriy xlorid eritmasidan

 

kaliy xlorid eritmasidan

 

kalsiy xlorid eritmasidan

 

xlorid kislota eritmasidan 1 -2 mldan solinadi.

 

2.  Temir simni xlorid kislotaga botirib, so'ng alangada qizdirib, birinchi probirkadagi 

natriy xlorid eritmasiga botirib olib, alangaga tutiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

4.

 

Xuddi shu usul qolgan probirkadagi tuzlar eritmalarida ham sinab ko'riladi. 

5.

 

Alanga rangining o'zgarishi kuzatiladi. 

6.

 

Tajriba tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Ishqoriy va ishqoriy-yer metallar tuzlari alanganing rangini qanday o'zgartiradi? 

2.

 

Ishqoriy metallari deb nimaga aytiladi? 

3.

 

Berilgan metallarning qaysilari ishqoriy metallar hisoblanadi? 

2-amaliy  mashg'ulot:  «ISHQORIYMETALLAR»  VA  «KALSIY»  MAVZULARIBO'YICHA 

TAJRIBAVIYMASALALAR YECHISH

 

Maqsad: natriy va kaliyning kimyoviy xossalariga tegishli reaksiya tenglamalarini yoza olish; 

kalsiy oksidi va gidroksidni hosil qilishni anglay olish va kalsiy va magniyning aralashma-

lardagi miqdorini hisoblay olishni o'rgatish.

 

Jihozlar: probirkalar, gaz o'tkazuvchi nayli tiqin, shtativ, probirka qizdirgich,

 

Reaktivlar  rnatriy  xlorid  (NaCl),  natriy  gidrooksid  (NaOH),  natriy  karbonat  (Na

9

C0

3

), 

natriy  nitrat  (NaN0

3

),  kaliy  xlorid  (KCI),  kaliy  karbonat  (K

2

C0

3

),  kalsiy  karbonat  (CaC0

3

), 

kalsiy  xlorid  (CaCl

2

),  kaliy  gidroksid  (KOH),  suyultirilgan  xlorid  kislota  (HCI),  kalsiy 

gidroksid (Ca(OH)

2

), distillangan suv, kumush nitrat eritmasi (AgN0

3

).

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

To'rtta raqamlangan probirkada: a) natriy xlorid; b) natriy gidroksid; d) natriy karbonat; 

e) natriy nitrat berilgan. Qaysi probirkada qanday tuz borligini aniqlang. 

3.    Alanga qanaqa rangga bo'yalishi kuzatiladi.

 

2.

 

To'rtta raqamlangan probirkada: a) kaliy xlorid; b) kaliy karbonat; d) kalsiy karbonat; e) 

kalsiy xlorid berilgan. Qaysi probirkada qanday tuz borligini aniqlang. 

3.

 

Sizga berilgan ikkita probirkadagi rangsiz eritmalarning qaysi biri kalsiy gidroksid erit-

masi ekanligini aniqlang. 

4.

 

Quyidagi o'zgarishlarni amalga oshirish uchun imkon beradigan reaksiya tenglamalarini 

yozing: 

Ca(OH)

2

 -> CaC0

3

 -> Ca(HC0

3

)

2

 -> CaC0

3

 -> CaCI

2 

Yuqorida ko'rsatilgan 

barcha tajribalarning reaksiya tenglamalarni molekular, to'liq va qisqa ionli ko'rinishda 

yozing.

 

5.  Ohakli suvning tiniq eritmasidan 2-3 ml oling. Eritma loyqalangunga qadar uglerod 

(lV)-oksid o'tkazing. Loyqalangan eritmani 3 ta probirkaga bo'lib oling.

 

A)

 

Birinchi probirkaga ohakli suv quying. 

B)

 

Ikkinchi probirkaga natriy karbonat eritmasidan quying: 

C)

 

Uchinchi probirkani qizdiring. 

 

 

Darsni mustahkamlash uchun masalalar yechiladi:

 

1.

 

500 kg kalsiy oksidi olish uchun tarkibida 15 % qo'shimchasi bo'lgan qancha ohaktosh 

kerak bo'ladi? 

2.

 

100 kg so'ndirilgan ohak olish uchun qancha massa so'ndirilmagan ohak kerak bo'ladi? 

3.

 

34,8 kg kaliy sulfat olish uchun zarur bo'lgan kaliy gidroksid va 20 % sulfat kislotadan 

qancha massa kerak bo'ladi? 

Kuzatilgan tajribalarda sodir bo'lgan kimyoviyjarayonlarni izohlab, reaksiya tenglama-

larni yozing. Bajarilgan tajribalar yuzasidan hulosa yozing.

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Ishqoriy metallarga qaysi modolalar kiradi? 

2.

 

Ishqoriy metallar orasida eng aktiv va eng passivlari qaysilar? Sababi nimada? 

3.

 

Ishqoriy va ishqoriy yer metallari orasida qanday farq bor? Misollar keltiring? 

MAVZU: ALUMINIY

 

8 -Laboratoriya ishi: ALUMINIYNING KISLOTA VA ISHQORLARGA TA'SIRI.

 

Maqsad: aluminiyning amfoterligini o'rganish.

 

Jihozlar: shisha tayoqcha (1), polipropilen stakan 50 ml (2), polipropilen menzurka 100 ml 

(3), plastik taglik (4), tomchi analizi to'plami (5), probirkalar (6), probirkalar uchun shtativ 

(7).

 

Reaktivlar:  aluminiy  granulalari,  konsentrlangan  va  suyultirilgan  HC1  eritmalari,  NaOH 

eritmasi.

 

 

Ishni bajarish tartibi:

 

1.

 

Probirkaning biriga konsentrlangan xlorid kislota, ikkinchisiga suyultirilgan xlorid kis-

lota, 3-siga NaOH eritmalaridan pipetka yordamida 3 tomchidan solinadi. 

2.

 

Har biriga aluminiy bo'lagidan solinadi. 

3.

 

Probirkalarda sodir bo'layotgan reaksiyalar kuzatiladi. 

4.

 

Reaksiya tenglamalari yoziladi. 

 

 

 

Nazorat uchun savollar:

 

1.

 

Amfoter metallar deb nimaga aytiladi? 

2.

 

Al- alurniniyning amfoterligini ifodalovchi reaksiya tenglaraalarini yozing. 

3.

 

Aluminiy qaysi reaksiyada asos va qaysi reaksiyada kislota xossasini namoyon qiladi. 

9 -Laboratoriya ishi: ALUMINIY VA UNING QOTISHMALARI, NAMUNALARIBILAN 

TANISHISH.

 

Maqsad: aluminiy va alyuminiy qotishmalari namunalarini ko'zdan kechirish, ularning 

ishlatilish sohalarini o'rganish.

 

Jihozlar: «Qotishmalar» kolleksiyalari, aluminiy va aluminiy qotishmalaridan tayyorlangan 

buyumlar to'plami. (aluminiy qoshiq, aluminiy idishlaridan namunalar.)

 

 

Ishni bajarish tartibi.

 

1.

 

Berilgan aluminiy va alyuminiy birikmalaridan yasalgan buyumlar ko'zdan kechiriladi. 

2.

 

Ularning fizikaviy xossalariga ahamiyat beriladi. 

3.

 

Qaysi sohalarda ishlatilishi muhokama qilinadi. 

4.

 

Quyidagi jadvalni o'quvchilar laboratoriya daftarlariga yozib oladilar. 

 

Qotishma nomi

 

Tarkibi,( % hisobida)

 

Qo'fflanishi

 

Aluminiy

 

95%-Ni. 1,8-

2,5%-Al. 1,8-

2,5%-Mn. 0,88-

1,15%-Si.

 

Elektrikxossalari temperaturaga o'zgarishlga 

juda sezgir material bo'lgani uchun termoo 

'lchagichlar, termoparalar yasaladi.

 

Dyuralumin

 

94%-Al.     3-5%-Cu.

 

1%-Mg, Ni, Mn.

 

S am olyotsozl ik, mashi nasozl ik 

va asbobsozlikda ishlatiladi.

 

Silumin

 

86-88%-Al. 

12-14%-Si.

 

O'lchov vasignal beruvchi moslamalarda 

ishlatiladi.

 

Aluminiy-marg-

anetsli bronza

 

90%-Cu. 8,5-9,5%-Al. 

1,5-2%-Mn.

 

Mashina detallari tayyorlanadi.