Kimyo sanoatining xom ashyosi va uni boyitish usullari

3.3 Qattiq xom ashyoni boyitish. 
Har qanday tabiiy xom ashyo qazib olingach tarkibida foydali mineraldan
tashqari ma’lum miqdorda foydasiz yoki u qadar ahamiyatga ega bo`lmagan hatto
zararli bo`lgan begona aralashmalar – “bekorchi jinslar” ham uchraydi. Masalan:
qattiq xom ashyolarda: kremnizyom, ohaktosh, tuproq, turli sulfidlar, temir,
suyuqliklarda qattiq zarrachalar, suv, suvda erigan tuzlar: gazlarda – vodorod sulfidi
va boshqalar bo`ladi. Kimyoviy ishlab chiqarishlarda, mahsuldorlikni oshirish,
tayyor mahsulot sifatini yaxshilash, energetik va boshqa sarfiyotlarni kamaytirish
jarayonini intensivlash maqsadida kontsentrlangan xom ashyo ishlatishga harakat
qilinadi. Buning uchun xom ashyo boyitiladi, ya’ni uning tarkibidagi foydali tarkibiy
qismining miqdori oshiriladi.
Xom ashyo u qazib olingan joyda, maxsus boyitish korxonalarida boyitiladi.
Bu holat ortiqcha transport harakatlarini (tashish, ortish, tushirish) tejaydi. Xom
ashyolarni agregat holatlariga qarab ularni boyitishning turli usullari qo`llaniladi.
Tog` jinslari (rudalar) boyitishdan ilgari zarrachalari (kristallari) orasidagi
bog`larni buzish uchun maydaladi, zarur bo`lsa suvsizlantiriladi. Maydalashni
shartli ravishda: dag`al maydlash yoki tuyish va unday maydalash yoki
kuknlashtirishga bo`lish mumkin. Tuyish maxsus tuyuvchi mashinalarda olib
boriladi. Tuyilgan jins bo`laklarining kattaligi bir millimetrdan katta bo`ladi.
Kukunlashtirish esa, tegirmonlarda amalga oshiriladi va bo`lakchalarining kattaligi
to 0,1 mikrongacha bo`ladi. Tuyish har doim quruq holda olib boriladi.
Kuknlashtirish esa, yo quruq yo ho`l usulda amalga oshiriladi. Barcha maydalovchi
mashinalarni (2-rasm) maydalash usuliga qarab 6 tipga bo`lish mumkin:
1)
Jag`li maydalagich mashinaning asosiy ish organlari vazifasini qo`zg`almas
va qo`zg`aluvchan yassi qismlar bajaradi. Xom ashyo qo`zg`aluvchan va

---

qo`zg`almas yassi qismlar oralig`ining yuqori tomonidagi bo`shliqqa beriladi, bunda

xom ashyo qo`zg`aluvchan yassi qismning tebranma harakati ta’sirida tuyiladi.
Maydalangan zarrachalar pastki tor tirqish orqali tashqariga chiqariladi.
2)
Konusli tuyish mashinalari bir – biriga nisbatan ekstsentrik (umumiy
markazga ega bo`lmagan) holatda aylanadigan ikkita konuslar oralig`ida xom
ashyoni sikish, ezish printsiplari yordamida maydalashga asoslangan.
3)
Valkli maydlagich, bunda ikkita tsilindrsimon aylana valklar bo`lib, ulardan
biri qo`zg`almas ikkinchisi esa, harakatlanuvchi valkdir, ashyo valklar orasida
qisilib maydalanadi.
4)
To`qmoqli maydalagich, urib maydalashga asoslangan.
5)
Sharli maydalagich (tegirmon) maydalovchi jismlar (metall yoki kvartsdan
tayyorlangan sharlar) bilan qisman to`ldirilgan barabandan iborat. Barabanning
aylanishi paytida ishqalanish kuchi ta’sirida sharlar baraban bilan birga harakat qilib
ma’lum balandlikka ko`tarilgandan so`ng erkin tushib ashyoni zarba kuchi va
yeyilish natijasida maydalaydi.
Yirik va o`rtacha kattalikda maydalash uchun yassi yuzali va konusli
maydalagich hamda valkli tegirmondan foydalaniladi. Maydalangan tog` jinslari
fraktsiyalarga ajratiladi va ruda tarkibidagi foydali komponentlardan birining
miqdori turli usullar yordamida ko`paytiriladi. Shunday yo`llar bilan boyitilgan ruda
– kontsentrat deb ataladi, qolgan foydalanilmaydigan, “bekorcha jinslar” esa, qoldiq
yoki chiqindi deb ataladi. Qattiq xom ashyoni boyitish uchga: mexanik, kimyoviy
va termik usullarga bo`linadi.
Mexanik boyitish usulii xom ashyo tarkibiga kirgan liniyalarning turli
fizikaviy va fizik kimyoviy xossalariga asoslanadi. Mexanik boyitish usuligaiga:
navlarga ajratish, gravitatsion ajratish, elektromagnitli va elektrostatikli separatsiya
hamda flotatsiya usullari kiradi.