Kimyo va kimyoviy texnologiya

 
 
 
 
 
 
 
Rasm – 5. Absorbsiya bo‘limi texnologik sxemasi. 

---

25 
5- rasm: bir vaqtda ikkita faza sovutish bilan texnologik sxemasi 
1 – siquvchi bak; 2 – havo filtrini yuvgich; 3 – ikkinchi gaz yuvgich kalonnasi; 4- 
absorbsiya gazlarini tozalagich; 5,6 – absorberlar; 7 – distillat gazini sovutgich; 8 – 
ammonizasiyalangan namokob sovutgich; 9 – kondensat yig‘gich; 10- ammoniyzasiyalangan 
namokob yig‘gich. 
Faqat suyuq faza sovitish bilan sxemada absorberdan tashqari sovitgich 
joylashgan bo‘lib, u birinchi absorberdan chiqqan suyuq fazani sovitadi. Bu xolda 
ammiak absorbsiyasi 2 ta pog‘onada o‘tadi. AB-1 dan keyin rassol sepiluvchan 
sovitgichda sovitiladi 28-32
0
C temperaturagacha va AB-2 ga kelib tushadi. Bu yerda 
rassol yanada 65-68
0
C temperaturagacha qizdiriladi, ikkinchi marta sepiluvchan 
sovitgichda sovitiladi va ammoniylashgan rassolning yig‘indichiga beriladi (SAR). 
Absorbsiya bo‘limi. Ammiak va uglerod dioksidini absorbsiya jarayoni. Absorbsiya 
jarayoning qisqacha tasnifi 
 
Absorbsiya jarayoni. Karbonat angidrid va ammiakning osh tuzi eritmasiga 
absorbsiyasi quyidagi kimyoviy reaksiyalar bo‘yicha sodir bo‘ladi: 
NH
3
+ H
2
O 
⇄ NH
4
OH + Q 
2NH
3
+ CO
2
+ H
2
O 
⇄ (NH
4
)
2
CO
3
+ Q 
2NH
3
+ CO
2
→ NH
2
COONH
4
+ Q 
Bu reaksiyalarning barchasida issiqlik ajralib chiqadi. Shu sababli absorbsiya 
minoralarida absorbsiya darajasini oshirish uchun namakobni sovutish nazarda 
tutiladi. 
Bu yerda ammiak НСОз ionlarini NН
4
НСОз xlor ionlarini NН
4
С1 moddalar 
shaklida bog‘laydi: 
NаСl +NН
4
НСОз

NaНСОз+NН
4
Сl 
Ammiak tayyor mahsulotning tarkibiga kirmaydi va xlorid ammoniydan 
regenerasiya bo‘lganidan keyin qayta ammoniylash jarayoniga kaytariladi. 
Ammiakning asosiy kismi (460 kg/t sodaga) distillyasiya bo‘limidan keladi. 
Ammiakning qolgan qismi (75 kg/t) karbonizasiya bo‘limi va 4 kg/t barabanli 
vakkum - filtr havosi bilan keladi. Bular tarkibida ammiakdan tashqari dioksid 
uglerod va suv buglari mavjud. Masalan, distillyasiya gazlari bilan 1 t sodaga 260 
kg CO
2
va 140 g suv bug‘lari kelib tushadi, karbonizasiya gazlari bilan 70 kg CO
2
va 40 kg suv bug‘lari kelib tushadi. Ammiak yaxshi eriydigan gaz, uning absorbsiya 
tezligi yuqori bo‘lib, gazli plenka diffuzion qarshiligi bilan aniqlanadi. 
Dioksid uglerod esa yaxshi erimaydigan gaz, uning absorbsiya tezligi kam 
bo‘lib, suyuqli plenka qarshiligi bilan aniqlanadi. CO
2
gazi yutilishi ammiak 

---

26 
borligida qaytar kimyoviy reaksiya bilan murakkablashadi. Bundan tashqari, 
ammiak borligida CO
2
ning muvozanatli bosimi kamayadi. 
Ammiak va dioksid uglerodlardan tashqari absorbsiyaga suv buglari ham 
kelib tushadi. Suv bug‘ining muvozanatli bosimini A.G.Belopolskiy tenglamasi 
bo‘yicha aniqlash mumkin: 
])
]
[
5
.
1
]
[
82
.
0
1
(
2
3
0
2
CO
NH
NaCl
P
P
O
H




P
o
-toza suv ustidagi suv buglarining bosimi; 
[NaS1], [NNz], [S0
2
]-tegishli komponentlarning konsentrasiyalari. 
Ammoniylash natijasida suv bug‘larining ko‘p qismi kondensatlanadi va 
buning hisobiga rassolning hajmi 3-4% ga oshadi. 
Bu, o‘z navbatida, NaCl konsentrasiyasini kamayishiga olib keladi. NaCl 
konsentrasiyasini ko‘p kamaytirmaslik va absorberga issiklik yuklamani 
kamaytirish uchun gazlar absorberga berilishdan oldin sovutgichda (XGDS) 
sovutiladi. Ammo lekin, temperatura 55°C dan kam bo‘lgan holda NНз, СO
2
va H
2
O 
lar reaksiyaga kirishib, qattiq tuzlar hosil qilishlari mumkin. Bu tuzlar devorlarga 
cho‘kib, truba va sovutgichning tiqilib qolishiga olib kelishi mumkin. 
Ishlab chiqarish sharoitida distillyasiya jarayonini o‘tkazishda sovutgichdan 
chiqayotgan gazning bosimi 93,1 kPa tashkil qiladi. Demak, gazning sovutish 
chegaraviy temperaturasi 52
0
C ni tashkil etadi. Ishlab chiqarish sharoitida 
texnologik rejim o‘zgarishi mumkin va shuning uchun temperatura 55°C dan kam 
bo‘lmaydi. Odatda 60°C temperatura ushlanadi. Karbonizasiya bo‘limi
talablariga ko‘ra ammoniylashgan namokobdagi ammiakning konsentrasiyasi 
belgilanadi. Bu konsyentrasiya quyidagi nisbatga javob berishi kerak. 
NН
3 
:NaCl=1,1-1,15 
Agarda tozalangan namokobda NaS1 konsentrasiyasi 106 n.d. tashkil etsa, 
distillyasiya gazlarining suv bug‘lari kondensasiyasi va suyuq faza zichligi 
kamayishi hisobiga bu konsentrasiya ammoniylashgan namokobda 88-90 n.d. 
kamayadi. Demak NH
3
:NaCl=1,1-1,15 bo‘lgan holda ammoniylashgan namokobda 
ammiakning konsentrasiyasi 101-104 n.d. bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarish sharoitida 
ushbu konsentrasiya 100-106 n.d. tashkil etadi. 
Karbonat angidrid absorbsiyasi birin-ketin joylashgan ikkita katta va kichik 
absorbsiya minoralarida amalga oshiriladi. Katta minora havoni yuvish filtrlari, 
absorbsiya gazlarini yuvuvchi, gaz sovutgichi, birinchi absorber va tindirgichdan 
iboratdir. Kichik minora esa absorbsiya gazlarini yuvuvchi, ikkinchi absorber va 
tindirgichdan iborat bo‘ladi. Bu jihozlarda gazlarning suyuqlik bilan ta’sirlashuv 
jarayoni amalga oshiriladi, uning tezligi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
 

---

27 
Absorbsiya jarayoni yuqori tezlikda o‘tishini ta’minlash uchun fazalar 
orasidagi kontakt yuza F ni oshirish kerak. Shuning uchun absorbsiya bo‘limida 
barbotaj minoralari o‘rnatiladi. Ular tarelkadagi bir necha yirik qabariqlardan iborat 
bo‘lib, qabariqlarga bitta katta qalpoqcha yoki 7-14 ta kichik barbotaj qalpoqchalari 
joylashtirilgan bo‘ladi (6-rasm). Minora balandligi bo‘yicha jarayonning 
harakatlantiruvchi kuchi ∆s bir tekisda bo‘lishini ta’minlash maqsadida gazlar va 
suyuqlik orasida qarama-qarshi oqim yuzaga keltiriladi. Tizim qarshiligini 
kamaytirish uchun absorbsiya bo‘limi jihozlari vakuum ostida ishlaydi. Tarkibida 
80-85 g/l NH
3
tutgan absorbsiyalashdan olingan ammiak-tuzli namakob 
sovutilgandan so‘ng karbonizasiyaga yuboriladi. 
 
Rasm-6.. Bir- va ko‘p qalpoqchali tarelkalarning tuzilishi va ishlash prinsipi. 
Absorbsiya bo‘limidan chiqayotgan gazlarning ammiakdan tozalanishi yuqori 
darajada bo‘lishi lozim. Shuning uchun gazlar toza namokob yoki minimal miqqorda 
ammiakga ega bo‘lgan namokob bilan tozalanadi. Bundan tashqari absorbsiya 
bo‘limida 100-106 n.d. miqdorda ammiaki bor namokob hosil bo‘lishi kerak. Buning 
uchun suv bug‘lari kondensatida NN
3
va CO
2
gazlar erish natijasida ajralib 
chiqayotgan issiqlikni chiqarib tashlanishi zarur. 
Issiqlik chiqarib tashlash usullariga ko‘ra bir nechta absorbsiya bulimi 
texiologik sxemalari mavjud. Ko‘p hollarda fakat suyuq faza sovutish yoki ham 
suyuq ham gaz fazalarini sovutish bilan texnologik sxemalar qo‘llaniladi. 
 

---

28 
Nazorat savollari 
 
1. Soda ishlab chiqarishdagi ammiakning vazifasi? 
2. Absorbsiya bo‘limida qanday kimyoviy reaksiyalar o‘tadi? 
3. Ammiakning muvozanat bosimini qanday aniqlash mumkin? 
4. Absorbsiya jarayonida natriy xloridning konsentrasiyasini kamaytirmaslikka 
qanday usullar bor?