Kimyo va kimyoviy texnologiya

Ma’ruza № 7. 
Mavzu: Natriy xlorid eritmasining (rassol) tazolash jarayoni asoslari. 
 
Reja: 
1. Natriy xlorid eritmasining tozalash jarayoni. 
2. Prinsipial texnologik sxemasi. 
3. Namakobni tozalash. 
Tayanch so’z va iboralar: Rassol, natriy xlorid, namakob, cho‘ktirish, 
temperatura, eritma, cho‘kma, Ca va Mg ionlari, ammiak regenerasiyasi, 
distillyasiya jarayoni, suspenziya. 
Birlamchi rassolning tarkibida kalsiy va magniy tuzlari mavjud. Agarda 
ulardan rassol tozalanmasa, cho‘kmaga kuyidagi yaxshi erimaydigan birikmalar 
tushishi mumkin: CaCO
3
, Mg(OH)
2
, NaCl

Na
2
CO
3

MgCO
3
, (NH
4
)
2
CO
3

MgCO
3
. Bu 
birikmalar apparatura, trubalarda tiqilishi mumkin va tayyor maxsulotning sifatini 
pasaytiradi. 
Rassolni kalsiy tuzlaridan tazolash uchun soda qo‘llaniladi, magniy tuzlari 
uchun kalsiy gidrooksid ishlatiladi. Tozalashning yuqori darajasini berilayotgan 
reagentlarning miqdori juda xam oz ortiqchaligi bo‘lishi kerak. Shuning uchun 
reagentlarning dozirovkasi aniq bo‘lishi lozim. SO
4
2- 
ionlari rassolda natriy sulfat 
tuzi xolida qoladi. 
CaSO
4 
+ Na
2
CO
3 

Na
2
SO
4 
+ CaCO
3
Sulfat ionlari distillyasiya jarayonida jarayonlar normal o‘tish uchun xalaqit 
beradi, chunki kalsiy sulfat tuzi cho‘kma xosil qilish mumkin. 
Xozirgi kunda sulfat ionlaridan samarali usullari topilmagan. 
Rassol tazolash jarayonida cho‘kmaning yuqori tezligiga erishish uchun 
kalsiy ionlarining miqdori magniy ionlariga nisbatan 3-9 marta bo‘lishi kerak. 

---

37 
Buning natijasida cho‘kmaning zichligi oshgan xisobiga cho‘kayotgan shlamning 
yo‘qolishlari xam kamayadi. 
Tozalash jarayonida temperatura oshirilsa, ionalmashish va digidratasiya 
jarayonlari tezlashadi, induksiya davrining vaqtini kamaytiradi. Temperatura oshishi 
bilan rassolning yopishqoqligi kamayadi, suspenziyaning cho‘kish va zichlanish 
tezligi oshadi. Lekin, temperatura juda xam oshirilib yuborilsa cho‘kish jarayoni 
normal xolatda ketmasligi mumkin. Bundan tashqari keyingi ammiak absorbsiya 
jarayoni uchun temperatura yuqori bo‘lish kerak emas. Shuning uchun tozalash 
jarayonida 12-20
0 
C temperatura qo‘llaniladi. Rassolda qancha ko‘p bo‘lsa magniy 
ionlari cho‘kish shuncha xam sekin o‘tadi. Shuning uchun magniy ionlar ko‘pligida 
20
0
C temperatura qo‘llaniladi, magniy ionlar kamligida 12
0
C temperatura 
qo‘llaniladi. 
Aralashtirish intensivligi cho‘kish kinetikasiga ta’sir qiladi. Aralashtirish 
tezligi oshishi bilan qattiq moddaning yuzasidagi suyuq fazaning adgezion 
qatlamning qalinligi kamayadi. Buning natijasida qattiq va suyuq fazalar orasida 
ionalmashish tezligi oshadi va induksiya davri kamayadi. 
Cho‘ktiruvchi reagentlar bilan rassolning aralashtirish vaqti ularning 
tozalanayotgan rassolning xajmida bir tekis taqsimlanishini ta’minlash kerak. 
Ko‘piklar xosil bo‘lishi boshlanishiga aralashtirish jarayoni tugallanishi kerak, 
chunki ko‘pik xosil bo‘lishi va birgalikdagi cho‘kish jarayonlari normal xolatda 
o‘tmaydi tuzlar cho‘kish kinetikasiga va shlam zichlanishiga cho‘ktiruvchi 
reagentlarni rassolga berish tartibi xam ta’siri bor. Mg(OH)
2
va CaCO
3
lar birgalikda 
cho‘kishi zarur, ya’ni koagulyantning xosil bo‘lish tezligi Ca(OH)
2
xosil bo‘lish 
tezligidan xam bo‘lishi kerak emas. Mg(OH)
2
tez xosil bo‘lishi uchun magniy kam 
miqdorli rassollarni tozalashda reagentlarni qizdirib aralashtirish kerak. 
Na
2
CO
3 
+ Ca(OH)
2 

2NaOH + CaCO
3
Eritmada OH- ionlarining konsentrasiyasi oshadi xamda Mg(ON)
2
ning 
cho‘kish darajasi va tezligi oshadi, rassolda kalsiy ionlarining miqdori ko‘p 
bo‘lganda, rassolga oldin Ca(OH)
2
va keyin soda berilgani maqul. Rassol tozalashda 
cho‘ktiruvchi reagentlarning yuqori konsentrasiyalangan eritmalarini qo‘llash 
lozim, chunki shlamning cho‘kish va zichlanish tezligi oshadi, va induksiya davri 
kamayadi. Yuqori konsentrlangan Ca(OH)
2
va Na
2
CO
3
larning qo‘llanishi 
dozirovkani aniq qilishga qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun bu reagentlarning 
eritmalari rassolga qo‘shib tayyorlanadi. Ishlab chiqarishda 22-25 n.d. Na
2
CO
3
ning 
va 60-75 n.d. aktiv CaO ning eritmalari qo‘llaniladi. 
Yangi cho‘ktirilgan kristallar (zatravka) suspenziyaga kiritilgan xolda shlam 
cho‘kishining tezligi oshadi va induksiya davri qisqaradi. Kiritilgan qattiq fazaning 

---

38 
yuzali energiyasi CaCO
3
va Mg(OH)
2
larning yangi miqdorlarining cho‘kishiga 
yordam beradi. Ma’lum miqdordagi kiritilgan zatravka cho‘kish tezligini oshiradi. 
Shu miqdordan oshib ketsa, normal cho‘kish bo‘lmaydi. Amalda zatravka sifatida 
cho‘ktirgichdagi cho‘kma qo‘llanilishi mumkin. Shu maqsadda cho‘ktirgichga 
suspenziyani tozalagan rassol va cho‘kayotgan shlamlarning chegarasidan past 
qismiga beriladi. Uzluksiz jarayon sharoitida shlam cho‘ktirgichning tubidan 
chiqariladi, tozalangan rassol esa cho‘ktirgichning tepa qismidan olinadi. Shunday 
qilib, kiritilayotgan suspenziya cho‘kma qatlamidan (filtirlanmaydigan qatlam) 
o‘tadi. Cho‘kma qatlami zatravka rolini bajaradi. 
Cho‘kma qatlamining qalinligi tempyeraturadagi bog‘liq va tajriba yo‘li bilan 
aniqlanadi.