Kirish magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi

Tadqiqot maqsadi: Maktabgacha katta yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatishning pedagogik psixologik imkoniyatlarini bola shaxsi rivojlanishidagi ahamiyatini ilmiy nazariy jihatdan asoslash va maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishining tilni takomillashirish yo’llarini aniqlash.
Tadqiqot ob’ekti: Termiz shahridagi maktabgacha katta yosh guruhi tarbiyalanuvchilari.
Tadqiqot predmeti: Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishida pedagogik-psixologik diagnostika imkoniyatlari, pedagogik shart-sharoitlari va omillari, psixodiagnostik metodlar.
Tadqiqotning vazifalari:
1. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatishning pedagogik psixologik imkoniyatlarining o‘rnini aniqlash.
3. Maktabgacha yoshdagi bola rivojlanishida shaxslararo munosabatlarning ta’sirini aniqlashda maktabgacha katta yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatishning pedagogik psixologik imkoniyatlarinidan foydalanish.
4. Chet tilini o‘rgatish tadqiqotlarni tashkil qilish va o‘tkazish.
5. Mavzu yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot metodlari: Adabiyotlarni o‘rganish, pedagogik tahlil, kuzatish, qiyosiy tahlil, savol-javob, suhbat, umumlashtirish, psixodiagnostik metodlar.
Magistrlik disertatsiyasi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 3 bob, 8 bo‘lim, umumiy va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat bo‘lib, jami 80 sahifani tashkil qiladi.


I BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA INGLIZ TILINI O‘RGATISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI


1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga chet tillarini o‘rgatishning lingvopsixologik xususiyatlari.
XX asrning 80 yillargacha «Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish» atamasi asosan maqolalarda, turli tezislar yoki kam tirajli to‘plamlarda uchraydigan, 80 yildan boshlab esa, shu vaqtgacha pedagogika va psixologiya fanlarining hamkorlik sohasi sifatida shakllanib, rivojlanib kelayotgan, ko‘pchilik alohida bilim va tajriba sohasi, deb qaramayotgan bu soha eng dolzarb sohalardan biriga aylanmoqda. Chet ellarda bu sohada olib borilgan va rus tiliga tarjima qilinib, o‘zbek mutaxassislari ham tanishish imkoniyatiga ega bo‘lgan ishlardan K.Ingenkampning 1991 yilda bosmadan chiqqan «Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish» (muallifning yozishicha Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish atamasi u tomonidan 1968 y. taklif qilingan va kiritilgan) asarida ancha keng yoritilgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish mazmuniga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz: Tarbiyalanganlik darajasini diagnostika qilish - bu yo‘nalish Maktabgacha yoshdagi bola shaxsilarning tarbiyalanganligini, ularning xulq-atvorini, odob-axloqini, tarbiyalanganligini (tarbiyaviy ta’sirlarga berilishi)ni o‘rganishdan iboratdir. Tashkiliy-metodik diagnostika - pedagoglarning kvalifikatsiyasini, o‘quv jarayonining uslubiy ta’minlanganlik darajasini baholashdir.
Didaktik diagnostika - pedagogik jarayonni takomillashtirish uchun xizmat qilishdir (o‘quv jarayonining tashkiliy metodik tomonlaridan tashqari). Maktabgacha yoshdagi bola shaxsilarning og‘zaki va yozma javoblarini, javoblardagi tipik xatolarni, ularning sabablarini, o‘quv faoliyatidagi salbiy o‘zgarishlarni, Maktabgacha yoshdagi bola shaxsilarda o‘quv mehnat malaka va ko‘nikmalarning rivojlanganlik darajasini, ta’lim olishga nisbatan moyilliklari diagnostika qilinadi. Ijtimoiy-Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish - Maktabgacha yoshdagi bola shaxsilarning pedagogik qarovsizligi, moslashganlik darajasi, tarbiyasi og‘ir bolalarni diagnostika qilishda ijtimoiy omillarni hisobga oluvchi yo‘nalishdir.
Diagnostika pedagoglar tomonidan maktabdan, o‘quv yurtidan tashqarida olib boriladi. Shu sababli diagnostika jarayonida oila sotsiologiyasi va iqtisodi, xuquq sotsiologiyasi, dam olish sotsiologiyasi, iqtisodiy sotsiologiya kabi sohalarda qo‘llaniladigan metodikalar va ko‘rsatkichlardan foydalanishni taqozo etadi.
Ijtimoiy psixologik-Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish - bu yo‘nalish sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogikani o‘z ichiga qamrab olgan bo‘lib, Maktabgacha yoshdagi bola shaxsilar, pedagoglar, ota-onalar guruhlarini, Maktabgacha yoshdagi bola shaxsilarga ommaviy kommunikatsiya vositalarining (radio, televizor, gazetalar va h.k.) ta’sirini, Maktabgacha yoshdagi bola shaxsilarning burch va xuquqlari, ular orasidagi munosabatlarni o‘rganishga yo‘naltirilgandir.
«Psixodiagnostika» so‘zining mohiyati «psixologik tashxis qo‘yish» yoki kishining mavjud psixologik holati va xususiyati haqida qaror qabul qilishni anglatadi. Psixodiagnostika – amaliy jihatdan psixologning deyarli barcha faoliyat doiralarida, ya’ni psixologik-pedagogik tadqiqotlarda muallif yoki ishtirokchi sifatida qatnashayotganda, psixologik maslahat hamda psixologik korreksion (to‘g‘rilash va rivojlantiruvchi) ishlarni amalga oshirayotgan jarayonda qo‘llaniladi. Ammo ko‘pincha amaliy psixologning ishlarida psixodiagnostika – faoliyatning alohida mustaqil turi sifatida namoyon bo‘ladi. Uning maqsadi – psixologik tashxis qo‘yish, ya’ni kishini mavjud psixologik holatini baholash orqali ifodalanadi. Psixodiagnostik faoliyat jarayonini metodikalar aprobatsiyasi, talablar yo‘riqnomasini ishlab chiqish, tadqiqotlarni o‘tkazishdagi qonun-qoidalarni yaratish, natijalar tahlilining usullarini shakllantirish hamda ma’lum metodlarning imkoniyat va cheklanishlarini muhokama qilish tashkil etadi.
Diagnostik faoliyat o‘z maqsadiga ko‘ra tashxis (diagnoz) yo‘nalishining turli ko‘rinishlariga ega bo‘ladi. Qo‘yilgan tashxis o‘rganilayotgan xususiyatlarni shakllantirishga yoki korreksion ishlarni tashkil etishga qaratilgan amaliy tavsiyalar bilan ifodalanadi. Shunday qilib, diagnostika yorqin namoyon bo‘luvchi individual-psixologik, psixofiziologik xususiyatlar asosida olingan ma’lumotlarni taqqoslash bilan alohida kishi yoki ma’lum maktabgacha yoshdagi bola shaxsi guruhi borasida xulosa chiqarish demakdir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi bolalarning qobiliyat va layoqatlarini har tamonlama rivojlantirishga, ular maktabgacha yoshdagi bola shaxsiini shakllantirishga qaratilgan. Pedagogika jarayonining mahsuldorligi pedagogning o‘z tarbiyachilarini yaxshi bilishga, talim va tarbiyaning xilma-xil metodlarini qo‘llashga bog‘liq harakat qiladilar. Bolalarning bunday holatlari chegara holatlari sifatida, psixik taraqqiyot kamchiligi sifatida Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi aksentuatsiyasining turli ko‘rinishi sifatida tasniflanishi mumkin. Ularni aniqlash uchun bolalar psixologiyasi, klinik potopsixologiya va psixatriya kabi sohalardagi bilimlar talab qilinadi. Bundan tashqari tarbiyachiga qarovsizlik kabi muammolarni hal qilishga to‘g‘ri keladi. Tarbiyachi talim va tarbiyadagi qiyinchiliklar nima uchun va qanday qilib paydo bo‘lishini tushunish uchun, u avvalo bola psixik taraqqiyotining asosiy qonuniyatlarini bilishi va turli psixik holatlarni, psixologik-diagnostika metodlarini egallashi zarur. Tarbiyachining psixodiagnostik tadqiqot yoki doimiy kuzatish jarayonida olingan natijalarni bolalar bilan ishlashda qanchalik to‘g‘ri foydalana olishi ham zarur hisoblanadi. Psixodiagnostika psixologik diagnoz qo‘yish haqidagi fandir. Bunda diagnoz ko‘rsatkich va tavsifnomalarni birgalikda tahlil qilish asosida sinaluvchining holati va xususiyalari haqidagi xulosalaridan iboratdir. Psixologik diagnoz (diagnosis - grekcha, aniqlash, bilish degan ma’noni anglatadi) - Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi individual- 8 psixologik xususiyatlarining hozirgi holatiga baho berish, rivojlanishini oldindan aytib berish (prognoz qilish) va psixodiagnostik tekshiruv vazifalaridan kelib chiqib, tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan psixolog faoliyatining so‘nggi natijasidir. Psixodiagnostik tadqiqotlar amaliyotida psixologik diagnoz qo‘yishning 3 bosqichi farqlanadi:
1. Simptomatik diagnozda dasturi mavjud har qanday EHM bajarishi mumkin bo‘lgan tadqiqotda olingan natijalar qayta ishlanadi.
2. Etnologik dagnozda (kelib chiqish sabablari) biror xususiyatning mavjudligini emas, balki uning vujudga kelish sabablari ham hisobga olinadi.
3. Tipologik diagnozda sinaluvchi maktabgacha yoshdagi bola shaxsi tuzilishida olingan natijalarning ahamiyati va o‘rni aniqlanadi. Psixodiagnostika psixologiyaning ilmiy va amaliy jabhalaridan tashqari uning boshqa sohalarida keng qamrovda qo‘llaniladi. Masalan, tibbiy psixologiya, patopsixologiya, injenerlik psixologiyasi, mehnat psixologiyasi kabi insonning psixologik xususiyatlarini bilish talab qilinadigan barcha sohalarda foydalaniladi. Ilmiy va amaliy psixodiagnostika qayd etilgan barcha holatlarda ham o‘ziga xos muhim vazifalarni hal etadi. Ularga quyidagilar kiradi:
1. Insondagi mavjud biror psixologik xususiyat yoki xulq-atvori holatini aniqlash;
2. Mazkur xususiyatning shakllanganligi, ya’ni uning miqdoriy va sifatiy ko‘rsatkichlarda namoyon bo‘lishi darajasini o‘rganish;
3. Zarur bo‘lgan holdagina Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining tashxis qilinayotgan xulq-atvoridagi psixologik xususiyatlarini ochib berish;
4. O‘rganilayotgan xususiyatlarning shakllanganlik darajasini taqqosiy ishlanmasini yaratish. Amaliy psixodiagnostikada sanab o‘tilgan vazifalarning har biri alohida yoki kompleks tarzda olib borilayotgan tadqiqot maqsadiga muvofiq amalga oshiriladi.
Demak, psixodiagnostika psixologdan professional faoliyati jarayonida maxsus tayyorgarlik talab qiluvchi murakkab sohadir. Psixolog (tashxischi) egallashi kerak bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar shunchalik keng va murakkabki, uning o‘zlashtirilishi bilan psixodiagnostikani professional psixolog faoliyatining negizi sifatida e’tirof etilishiga sabab bo‘ladi. Haqiqatan ham amaliy psixologlarni malakali mutaxassis etib tayyorlash ahamiyatga molik omildir. Zamonaviy Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish tarbiyalanuvchilarning atrof-muhitga munosabatini baholash uchun bir qator metodikalardan foydalanishni, shu jumladan, sinfdagi o‘rtoqlariga nisbatan emotsional xayrixohlikni, bolalar jamoasining yetukligini va shular asosida mazkur sinfda tarbiya dasturlari tuzishni ko‘zda tutadi. Shunday qilib, sinf rahbari tomonidan mavjud metodikalar asosida tarbiyalanuvchilarni o‘rganish va metodik apparatning keyingi rivoji yagona maqsad emas, balki jamoa rivojlanishining omili hisoblanadi. Hozirgi sharoitda tarbiyalanuvchilar jamoasidagi o‘quv-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishning muhim yo‘li uni Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish asosiga qurish hisoblanadi. Afsuski, maktab amaliyotida diagnostika ko‘p hollarda ichdan his etish orqali yoki sinf jamoasida kechayotgan xilma-xil jarayonlarni hisobga olmaslik yo‘li bilan amalga oshirilmoqda. Bu bolalarni yuzaki o‘rganishga, barcha pedagogik ustanovkalarning (mazmun, shakllar, metodlar, o‘zaro ta’sir vositalarining) hozirgi tarbiyalanuvchilarning individual xususiyatlari o‘sib borayotgan bir paytda o‘rtamiyona bo‘lib qolishiga olib kelmoqda. Hozirgi paytda Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish instrument bo‘lib qolishi kerakki, uning yordamida pedagoglar o‘zlarining pedagogik, psixologik va metodik rejalarini amalga oshirish yo‘llarini aniq belgilab oladi, ta’lim-tarbiya sohasida yangi bilimlarga ega bo‘ladi va fanda hal etilmagan yoki qisman hal etilgan masalalarga duch kelishga tayyor turadi. Buning ustiga pedagogning bitta ijodiy ishi umuman kamlik qiladi, ilmiy metodlardan foydalangan holda Maktabgacha yoshdagi bolalarga ingliz tilini o’rgatish o‘tkazish zarur bo‘ladi, chunki umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi munosabatlarni gumanizatsiyalash bosqichida bolalarni kelajakda kasb egasi sifatida tan olmasdan iloj yo‘q. Pedagoglar bolalarni bilishi, rejalashtirilgan o‘quv-tarbiyaviy jarayonga diagnostik komponentni kiritishi bilan amalga oshiradi. Diagnostika tarbiyalanuvchilardan sinfdoshlarga nisbatan munosabatlarni aniqlash uchun metodika asosida test olishni ko‘zda tutadi. Bu esa korreksiyaning individual choralarini ishlab chiqish uchun zarur.
Jamoani, shaxslararo munosabatlarni, tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganish muammosi, sinf tuzilmasida “yulduzlar” va “ajratib qo‘yilganlar”ni aniqlash birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Aynan shaxslararo muloqot xarakteri ko‘p hollarda tarbiyalanuvchilarning o‘z o‘qishiga, baholariga munosabatini belgilaydi.
Tarbiyalanuvchilar jamoasida shaxslararo diagnostika doimiy va maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Buning uchun turlicha nomlanishga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan tarbiyalanuvchi va bolalar jamoasini o‘rganishning maxsus dasturlari ishlab chiqilmoqda, masalan, o‘rganish sxemasi, kuzatish dasturi, pedagogik yoki psixologik-pedagogik konsilium dasturi, tarbiyalanuvchilarni o‘rganish kartasi va boshqalar.