Kirish O‘zbekistonda qabul qilingan Harakatlar strategiyasining samarali va keng miqyosda amalga oshirilayotgan sanoatning yetakchi tarmoqlarini jadal rivojlantirishga xizmat qilish to‘g‘risida so‘z bordi

2. Табиий газни моноэтиленгликолли қуритиш қурилмаси
Гликолли регенерациялаш блоки билан газни қуритиш қурилмасининг технологик схемаси 2.2-расмда келтирилган. Газ аминли тозалаш қурилмаси водород сульфид ва углерод кислотасидан аминни тозаланган эритмаси билан иссиқлик алмашгичнинг 1 қувурли фазоси орқали ўтади, у ерда олдиндан товар газни қувурлар оралиғидаги фазодан ўтишда совутилади. Совутилган газ ажратгичга 7 кириб келади ва у ерда конденсацияланган сувлар ва газ билан олиб чиқилган аминни оқимидан ажратилади. Томчили суюқликдан ажратилгандан кейин газнинг оқими кетма-кет жойлаштирилган иссиқ алмаштиргичга 2, 3 ва 4 йўналтирилади. Иссиқлик алмаштиргич 2 ва 4 га 85%-ли моноэтиленгликолнинг эритмаси пуркалади, у ерда тўғри кесишувчи чамбарак оқимида гликоль эритмаси билан газдан намликни олиб чиқиш амалга оширилади.
Шундай қилиб, бундай ҳолатда абсорбер сифатида кожух қувурли иссиқлик алмаштиргичлардан фойдаланилади (2.3-расм), гликолни пуркаш учун форсунка билан таъминланмаган. Гликоль эритмасидан фойдаланиш (75-85% массаси бўйича) қуритгични музлаш ҳароратини пасайтиради ва гликолли эритмани шаклланган углеводородли конденсат билан эрувчанлигини камайтиради, газни абсорбцияли қуритиш жараёнининг самарасига ижобий таъсир кўрсатади ва гликолни йўқотилишини қисқартиради.

2-расм. Газни қуритиш ва гликолли регенерация қилиш қурилмасининг технологик схемаси:
I - тозаланган газ; II - қуритилган газ; III – аминнинг сувли эритмаси; IV - суюқ пропан; V – газсимон пропан; VI - регенерацияланган гликоль; VII - тўйинтирилган гликоль; VIII - сув; IX - газли фаза (ёқилғи тармоғи); X - углеводород фазаси (барқарорлаштириш қурилмаси); XI - сув; 1 — 4 – иссиқлик алмашгичлар; 5 – гликолни ажратиш ажратгич; 6 - буҳғлантиргич; 7 – сувни ажратувчи ажратгич; 8, 15 – иссиқлик алмаштиргич; 9 - қиздиргич; 10, 19 - сиғимлар; 11 - дегазатор; 12 – регенерация колоннаси; 13 - ребойлер; 14 - фильтр; 16, 18 - совутгичлар; 17, 20 – насослар.


3 -расм. Гликолни пуркаш учун форсункали иссиқлик алмаштиргич
Газ 2, 3 ва 4 чи иссиқлик алмашгичларнинг қувурли фазоси орқали ўтганда (2.3 - расм) қуритилган газнинг оқими билан 3°С гача совутилади ва пропанли буғлантиргичга 6 кириб келади, газли оқимга киришда учинчи марта гликоль пуркалади. Пропанли буғлантиргичнинг қувурлари оралиғига 6 суюқ пропан берилади, яъни буғлантирилади ва газ оқими манфий 15°C гача совутилади.
Пропаннинг буғлари пропанли буғлантиргични қувурлари оралиғидаги фазо орқали чиқарилади ва пропанли совутиш қурилмасига берилади, у ерда сиқиб босими оширилади, ёқилади, совутилади ва циклга қайтарилади.
Газ оқими совутилгандан кейин гликолни, тўйинган намликни ва конденсацияланган углеводородларни ажратиб олиш учун ажратгичга 5 кириб келади, кейин кетма-кет иссиқалмашгичларнинг қувурлар оралиғи орқали 4, 3, 2 ва 1 ўтади ҳамда 45°С ҳароратда ва 5,5 МПа босимда товар газ коллекторига берилади ва кейин магистрал қувурузатмага ёки паст ҳараротли мойли абсорбция қурилмасига қайта ишлаш ва пропан-бутан фракциясини ажратиш учун берилади. Тўйинтирилган гликол ажратгичнинг 5 пастки қисмидан олиб кетилади, 8 ва 9 – чи иссиқлик алмаштиргичларда қиздирилади ва эриган углеводородларни ажратиш учун икки босқичли газсизлантиришга берилади, қайсики, 10 ва 11–чи газсизлантиргичлардан ёнилғи тармоғига йўналтирилади.
Газсизлантиргичлар 10 ва 11-чилар уч фазали ажратгичлар кўринишида бўлиб, газни оқими билан кириб келадиган углеводород конденсатини ва тўйинтирилган гликолни ажратиб олиш учун мўлжалланган. Углеводородли конденсат 10 ва 11 – чи ажратгичлардан конденсатни барқарорлаштириш қурилмасига йўналтирилади. Сувга тўйинтирилган гликоль газсизлантирилгандан кейин регенерацияланган гликолни оқими билан 15-чи иссиқлик алмаштиргичга қиздиришга берилади ва регенерациянинг 12 насадкали колоннасининг юқори қисмига манбага кириб келади. Гликоль пастга насадка орқали оқади ва қиздирилади. Бунда намлик секин буғли фазага ўтади ва колоннанинг юқори қисмига кўтарилади. Гликоль колоннанинг пастки қисмида жойлашган ребойлерда 13 қиздирилади. Ребойлерга иссиқликни олиб келиш паст босимли буғ ёрдамида амалга оширилади. Сувнинг буғлари колоннанинг 12 юқори қисмидан 105°Cда чиқарилади, совутгичда 18 совитилиб конденсацияланган сув 19 сиғимга кириб келади, у ердан керакли миқдордаги сувлар 20 насос ёрдамида регенерация колоннасини суғоришига сувнинг буғлари билан олиб чиқиладиган гликоль томчиларини олдини олиш учун берилади, сувнинг баланс миқдори дренаж орқали олиб чиқиб кетилади.
Регенерацияланган гликоль регенераторнинг пастки қисмидан иссиқлик алмашгич 15 орқали оқимга кириб келган тўйинтирилган гликолни қиздириш учун ўтади, кейин сувли совутгич 16 ва насос ёрдамида иссиқлик 2 ва 4 алмаштиргичга пуркалишга ва пропанли буғлантиргичга 6 берилади. Шудринг нуқтасининг максимал паст нуқтаси гликолли қуритиш жараёнларида манфий 30°Cни ташкил қилади, бу ҳолат газ паст ҳароратли ажратиш жараёнларига йўналтирилганда етарли бўлмайди. Бундай ҳолатда гликолли қуритишга цеолитли қуритиш қўшилади, газни шудринг нуқтаси минус 70°Cдан юқори бўлмайди.
3. Газни нордон компонентлардан тозалаш жараёнининг классификацияси
Ҳозирги вақтда газни нордон компонентлардан тозалашда қуйидаги усуллар қўлланилади. Газни нордон компонентлардан тозалашда қўлланиладиган абсорбцияли жараёнлар нордон компонентларни абсорбентнинг фаол қисми билан ўзаро таъсирланиш табиатига боғлиқ ҳолда учта гуруҳга бўлинади.
Кимёвий абсорбция жараёнлари водород сульфидни ва углеводород икки оксидининг фаол абсорбенти билан ўзаро кимёвий таъсир қилишига асосланган.
Саноат миқёсида кимёвий абсорбентлардан алканоламинларнинг қўлланилиши кенг ўрин эгаллагна: биринчи - моноэтаноламин (МЭА), иккинчи - диэтаноламин (ДЭА) ва учинчи - метилдиэтаноламин, диизопропаноламин (МДЭА, ДИПА) ҳамда ишқорли эритмалар, ишқорли металларни тузли эритмалар (оқимли тозалаш - 25-30 %-ли сувли эритма K₂CO₃ ёки
Na₂CO₃) ва темир гидрооксиднинг эритмаси билан Fe(OH)₃ тозалаш.
Кимёвий абсорбция жараёнлари нордон компонентларга нисбатан юқори танловга эга эканлиги ва газни H₂S ва CO₂ лардан юқори даражада тозалаш имкониятини беради. Олтингугуртли бирикмалар аминли эритмалардан фойдаланилганда уларни суюқлик фазаси билан эриши ҳисобига катта бўлмаган миқдорда ажратиб олинади. Масалан: ишқорли эритмалардан фойдаланилганда олтингугуртли бирикмалардан юпқа тозалашга эришилади.
Физик абсорбция жараёнида газдан нордон компонентларни ажратиб олиш абсорбентда газ компонентларини ҳар хил эрувчанлигига асосланган. Бундай жараёнларда абсорбентлар сифатида диметилли эфирларни полиэтиленгликолли (“Селиксол” жараёни), метанол ( “Ректизол” жараёни), пропиленкарбонат (“Флюор” жараёни), N-метилпирролидон (“Пуризол” жараёни), трибутилфосфат (“Эстасольван” жараёни), метилизопропилли эфирларни полиэтиленгликолли (“Сепасолв-МПЕ” жараёни) ва аралашмаларидан фойдаланилади.
Физик абсорбция усулининг хемосорбция усулидан фарқи водород сульфит ва углерод икки оксиди билан бир қаторда углеродни олтингугуртли оксидини, олтингугуртли углеродни, меркаптинларни баъзида эса тозалаш жараёни билан газни қуритишни бирлаштириш мумкин. Шунинг учун баъзи бир ҳолатларда (айниқса, нордон компонентларни юқори парциал босимида ва газни жуда силлиқ тозалаш талаб қилинганда) физикавий абсорбентлардан тежамкор фойдаланиш мумкин қайсики, кимёвий усул билан таққосланганда регенерация қилиш жуда кам харажатлар орқали амалга оширилади. Бу абсорбентларни чегараланган ҳолда қўлланилиши уларда углеводородларни эрувчанлигини оширади, олтингугурт олиш учун қурилмага йўналтирилган олинадиган нордон газнинг сифати пасаяди.
Физик-кимёвий абсорбция жараёнларида комбинацияланган абсорбентлардан фойдаланилади – яъни физик абсорбент билан кимёвийнинг аралашмаси. Бу абсорбентларни газнинг нордон компонентлар билан оралиқ эрувчанлик қиймати характерлидир. Бу абсорбентлар ёрдамида газни олтингугуртдан ва углерод икки оксидидан, олтингугуртли бирикмалардан жуда тиниқ тозалашга эришиш имкониятини беради. Саноатда энг қўлланиладиган абсорбентлардан бири “Сульфинол” бўлиб, у диизопропаноламин (30-45 %), сульфолан (тетрагидротиофеннинг икки оксиди 40-60 %) ва сувларнинг (5-15 %) аралашмасини ташкил қилади. Сўнгги йилларда саноат жараёнларида ишланган “Юнион карбайд” фирмаси томонидан ишланган (АҚШ) ва метилдиэтаноламин, алкилланган эфирни полиэтиленгликолли ва сувларнинг аралашмаси ҳамда абсорбентнинг -–“Экосорб” тури кўринишида бўлади. Бу турдаги абсорбент газни олтингугуртнинг органик бирикмаларидан бир вақтнинг ўзида СО₂ мавжуд бўлганда водород сульфиддан йўналтирилган тозалашни олиб бориш имкониятини беради.
Газни адсорбцияли тозалаш усули қаттиқ зарраларни ютувчи – адсорбентлар ёрдамида тозалашга асосланган. Бунда ажратиб олинадиган компонентни адсорбент билан ўзаро кимёвий таъсирланишига ўрин бериши (кимёвий адсорбция) ёки ўзаро таъсир қилишни физик кучлар таъсирида ушлаб туриши мумкин. Кимёвий адсорбция мураккаблиги, регенерация босқичида ишланган иккиламчи адсорбентларни пайдо бўлиши саноатда кенг қўлланилмаган.
Физик адсорбция адсорбентни регенерация бўлишининг осонлиги билан ажралиб туради ҳамда саноат жараёнларида газларни водород сульфид, углерод икки оксиди, олтингугуртли органик бирикмалардан ва намликдан силлиқ тозалашда кенг фойдаланилади. Адсорбент сифатида энг кўп активлаштирилган кўмир ва синтетик цеолитлардан фойдаланилади.
Абсорбция усулини адсорбция усулидан афзаллиги паст парциал босимларда компонентларни олиб чиқиши юқори даражадаги ютувчанлиги ҳамда водород сульфиддан, углерод икки оксиди ва олтингугуртли бирикмалардан (масалан: газнинг шудринг нуқтасини намлиги бўйича манфий 70°С гача тозалашда ва цеолитда газни қуритишда) газни силлиқ қуритиши ҳисобланади.
Газни адсорбцияли тозалаш жараёнининг камчилиги нисбатан ишлатиш харажатларининг юқорилиги ва жараённинг кўп даврлиги, шунга боғлиқ ҳолда бу жараёнлар газни нордон компонентларни қолдиқ чўкиндиларидан тозалашдан кейин абсорбция усулидан фойдаланилади. Масалан: Газни цеолитли тозалаш жараёнида аминли эритма билан тозалаш ҳам қатнашади.
Газни каталитик усулда нордон компонентлардан тозалаш шундай ҳолатда яъни, (газда бирикмалар мавжуд бўлганда, суюқ ютувчилар ёки адсорбентлар ёрдамида (масалан, олтингугурт, углеродли олтингугурт оксиди, сульфидлар, дисульфидлар, тиофен) тўлиқ тозалашнинг имконияти бўлмаганда қўлланилади.
Саноатда каталитик гидратлаш кенг қўлланилади ва олтингугуртли бирикмаларни водород (гидратлаш) ёки сув буғлари (гидролиз) билан ўзаро таъсирланишига асосланган. Бу жараёнларнинг таъсири натижасида мавжуд бўлган ҳамма бирикмалар водород сульфидга ва таркибида олтингугурти бўлмаган бирикмаларга ажралади. Бундай жараёнда катализатор сифатида кобальт, никель ва молибден, алюминий оксидларидан фойдаланилади.
Оксидлаш усуллари каталитик реакциянинг фаол алюминий оксидида водород сульфидни элементар олтингугуртга олиб боради ёки меркаптинлардан тозалаш жараёнлари учун уларни дисульфидларни (Мерокс жараёни) каталитик оксидланишга олиб келади. Ҳамма каталитик жараёнларда навбатда каталитик маҳсулотларга айланиши талаб қилинади ҳамда газ каталитик гидратлашдан кейин водород сульфиддан тозалашга моноэтаноламинли эритмага йўналтирилади.
4. Паст ҳароратли конденсация усуллари
Паст ҳароратли конденсация жараёнида совитиш мақсадли компонентлар ажратиб олинишнинг керакли чуқурлиги билан аниқланадиган, газ фазасининг берилган конденсацияланиш даражасигача давом этади. Бунинг учун совитиш жараёнининг охирги ҳарорати берилади. Бу ҳароратга ҳисобланган миқдордаги совуқликни бериш йўли билан эришилади.
Газ оқими совитилишининг охирги ҳароратини бериш учун, босимнинг танланган қийматларида фазаларнинг ўзгариш ҳароратларини аниқлаш керак бўлади. Индивидуал моддалар критик ҳарорат Т_кр ва критик босим р_кр га мос келувчи критик нуқтаси мавжуд бўлади. Бу ҳарорат ва босимнинг иккала фазаси ҳам мавжуд бўлган максимал қийматдир. Критик ҳароратдан юқори ҳароратда фақатгина битта фаза мавжуд бўлади ва ҳеч қандай бошқа параметрлар билан биргаликда ҳам уни икки фазали ҳолатга ўтказиб бўлмайди. Демак, бир компонентли газни қисман ёки тўлиқ сиқиш жараёнларини фақатгина газни критик ҳароратдан пастроқ ҳароратгача дастлабки совутишдан сўнг амалга оширилади.
Амалиётда критик оралиқлар таркибига боғлиқ ҳолда параметрларнинг кенг диапазонида кузатиладиган кўп компонентли газ аралашмалари билан кўп ишлашга тўғри келади.
Агар конденсацияланиш жараёни конденсацияланаётган компонентларнинг критик қийматларидан паст босим ва ҳароратда амалга оширилса, унда бу компонентларнинг конденсацияланиши билан бир вақтда аралашманинг критик ҳароратидан паст критик ҳароратга эга бўлган компонентларнинг қисман конденсацияланиши ҳам юз беради. Бунинг сабаби, углеводород газлари углеводород суюқликларига аралашиш хусусиятига эга. Масалан, метан (моляр улуши 10 %) ва пропандан (моляр улуши 90 %) ташкил топган аралашма газ аралашмасини 2,0 МПа босимда 10°С гача совитишда тўлиқ конденсацияланиши мумкин [8]. Шундай қилиб, критик ҳарорати Т_кр = -82 °С га тенг бўлган метан, пропан мавжуд бўлганида критик ҳароратидан анча юқори ҳароратда суюқликка айланади.
Газнинг суюқликка аралашиши, конденсацияси каби, иссиқлик ажралиши билан кечади. Аралашиш иссиқлигининг қиймати конденсацияланиш иссиқлиги қийматидан жуда кам фарқ қилади. Ҳароратнинг тушиб бориши билан ҳосил бўлаётган суюқлик миқдори ортиб боради ва унинг таркиби ўзгаради:
Бир вақтнинг ўзида буғ фазаси ҳам оғир компонентларнинг конденсацияланганлиги сари енгил учувчи компонентлар билан тўйинади. Аралашманинг совитилиши давом эттирилганда жараён буғ фазасининг тўлиқ конденсациялангунига қадар давом этади. Шунинг учун углеводород газларини ажратиш жараёнларида, конденсацияланишнинг керакли даражасини олишга имкон берувчи охирги совитиш ҳарорати берилади.
Ҳарорат ва босим қийматларининг турли комбинацияларида дастлабки газнинг бир хил конденсацияланиш даражасига эришиш мумкин. Тизимда босимнинг ошириб борилиши билан доимий ҳароратда конденсацияланиш даражаси ортади, жараённинг танловчанлиги пасаяди ҳамда жадаллиги босим ва ҳарорат ўзгаришига тўғри пропорционал эмас. Паст босим шароитларида конденсацияланиш даражаси босимнинг ўзгариши билан тезда ўзгаради. Босимни янада ошириш давом эттирилганда конденсацияланиш жадаллиги пасаяди. Ҳароратнинг ўзгариши ҳам аналогик таъсир кўрсатади: конденсацияланиш даражаси ҳароратни белгиланган қийматгача (газ таркибига боғлиқ ҳолда ) туширилганда янада жадалроқ ортади ва ундан паст ҳароратларда конденсацияланиш тезлиги секинлашади.
Шундай қилиб, углеводородларнинг конденсацияланиш даражасини икки усул билан ошириш мумкин: доимий ҳароратда босимни ошириш билан ёки доимий босимда ҳароратни пасайтириш билан. Бироқ бу холатда конденсация жараёни ўзининг ўзига хослигига эга бўлади. Доимий ҳароратда босим оширилганда конденсацияланиш даражасининг ортиши углеводородлар ажралиши аниқлигининг ёмонлашиши билан бир вақтда содир бўлади, чунки оғир компонентлар билан бирга сезиларли миқдорда енгил компонентлар ҳам суюқ фазага ўтиб қолади. Доимий босимда ҳароратнинг пасайтирилиши ҳолларида конденсацияланиш даражасининг ортиши енгил ва оғир компонентлар ажралиши аниқлигининг ортиши билан бирга кечади ва бу ҳолат аралашма компонентларининг учувчанлик қийматларининг паст ҳарорат шароитларида каттароқ фарқи билан тушунтирилади. Шунинг учун газнинг етарлича тоза индивидуал компонентларини ёки углеводородларнинг аниқ фракцияларини олиш учун жараённи ўта паст босим ва паст ҳароратларда, шунингдек ректификация колонналарида ҳосил бўлган суюқ фазаларга аралашган енгил компонентларни олиб ташлаш учун суюқ фазани кейинги деметанизация ёки деэтанизация қилинадиган паст ҳароратли конденсация билан биргаликда ўтказиш мақсадга мувофиқдир.
Шундай қилиб ПҲК қурилмаларининг замонавий схемалари қуйидаги қисмларни ўз ичига олади: газни берилган босимгача (зарур бўлганда) компрессорлаш; газни қуритиш; икки фазали тизим ҳосил қилиш учун газни совитиш; ҳосил бўлган суюқ фазани деэтанизация (деметанизация) қилиш.
ПҲК схемалари конденсацияланиш босқичлари сони ва совуқлик манбасига кўра классификацияланади. Конденсацияланиш босқичлари сонига кўра ПҲК схемалари бир-, икки- ва уч босқичга бўлинади. Ҳар бир бир мартали конденсацияланиш жараёнидан сўнг ҳосил бўлган икки фазали аралашмани суюқ фазани чиқариб олиш билан ажратишлаш амалга оширилади.
Чуқур совуқликни олиш учун каскад совитувчи цикллардан фойдаланилади. 2.4 - расмда табиий газни қуруқ газ ва ЕУКФ (енгил углеводородларнинг кенг фракцияси) га ажратиш учун ташқи совитувчи цикли уч босқичли ПҲК қурилмасининг тартибли технологик схемаси кўрсатилган. Хомашё газ иккита оқимга ажралади ва рекуператив 1, 2 иссиқлик алмашгичларда ажратишнинг учинчи босқичидан ва деэтанизаторнинг юқорисидан олинган қуруқ газнинг тескари оқими ва ажратишнинг учала босқичидан конденсацияланган углеводородларнинг қўшилган оқими билан совутилади. Сўнгра хомашё оқими пропанли буғлатгичда 3 совутилади ва ажратишнинг биринчи босқичига келиб тушади. Газ оқими совутгичда икки фазали тизим ҳосил бўлгунча яна совутилади ва ажратишнинг иккинчи босқичига келиб тушади, ундан сўнг конденсация ва ажратишнинг яна бир босқичи туради.



4 – расм. Газни паст ҳароратли конденсациялаш уч босқичли қурилмасининг тартибли схемаси:
1, 2 – иссиқлик алмашгичлар; 3 - пропанли буғлатгич; 4, 5, 6 - ажратгичлар; 7 - ректификациялаш колонна; 8- рефлюксли ёмкость; 9 - ребойлер


Ажратгичлар 4, 5, 6 ларнинг барчасининг суюқ фазалари бирлашади ва ректификациянинг тўлиқ схемаси бўйича ишловчи деэтанизаторга таьминот бўлиб тушади. Деэтанизатор юқорисидан ажратишнинг учинчи поғонасининг газ фазалари билан бирлашиб, магистрал газ қувурига жўнатиладиган қуруқ газ олинади. Деэтанизация блоки ПҲК қурилмасининг керакли элементи ҳисобланади, чунки қуруқ газда пропаннинг кўп миқдори товар маҳсулотининг йўқотилишига, пастки маҳсулотда этаннинг кўп миқдори эса – конденсацияланмаган пропан ёки пропан-бутан фракцияларининг ишлаб чиқарилишига олиб келади.
5. Паст ҳароратли абсорбция
Паст ҳароратли абсорбция (ПҲА) жараёнлари ривожланишининг бошланғич босқичларида бу жараён аньанавий абсорбция жараёнларидан фақатгина паст ҳарорати билан фарқ қилади. ПҲА қурилмасини ишлатишнинг амалдаги паст ҳароратли абсорбция жараёнининг техник-иқтисодий кўрсатгичларини сезиларли оширишга имкон берувчи бир қатор ПҲА схемаси асосий қисмларининг технологик ва конструктив такомиллаштириш бўйича техник ечимлар ишлаб чиқилган.
ПҲА технологик схемаси қуйидагилардан ташкил топган:
-паст ҳароратли конденсациялаш блоки бўлган, хомашёни дастлабки бензинсизлантириш блоки;
-блокидан ўтган газлардан углеводородларни олиш содир бўладиган ПҲА блоки.
ПҲА схемасидан турли хил таркибли газлардан этан ва ундан оғирроқ углеводородларни ажратиб олиш учун фойдаланилиши мумкин.
ПҲА жараёни ПҲК ва ПҲР жараёнларига таққослаганда пропанни ажратиб олиш юқори даражада бўлганида этанни ажратиб олиш паст даражада бўлиши билан тавсифланади, аммо жараённи анча паст ҳароратларда ўтказишга имкон беради (минус 30 °С атрофида).
ПҲА жараёниниг самарадорлигига қуйидаги омиллар таьсир кўрсатади: жараённинг ҳарорати ва босими; дастлабки хомашёнинг таркиби ва махсулотларнинг талаб қилинаётган сифати; абсорбцияли ва ректификациялаш колонналарда назарий ликопчалар сони; фойдаланилаётган абсорбентнинг табиий ва физик-кимёвий хоссалари ва бошқалар.
ПҲА ни эксплуатация қилиш тажрибаси шуни кўрсатдики, минус 30 дан минус 40 °С гача пропан буғланиши изотермик бўлган пропанли совуқ циклни қўллаш абсорбентнинг мос сарфларида 40 - 50 % этан, 95 % гача пропан ва 100 % газ бензинини ажратиб олиш имконини беради.
Босими 4 МПа.гача бўлган табиий газларни қайта ишлашда, юртимиздаги табиий газларни ажратиш бўйича ПҲА қурилмаларининг абсорбцияли аппаратларида босим 5,5 МПа гача таьминланади. Абсорберда босимни ошириш газнинг енгил компонентлари олинишининг ошишига олиб келади ва бунинг натижасида абсорбцияли-буғлатиш колоннаси (АБК) юқори қисмига юклама ортади ва пропан ва оғирроқ углеводородларнинг АБК қуруқ газлари билан йўқотилиши ортади.
Абсорбция ҳароратини пасайтириш барча углеводородларнинг конденсацияланиш даражаси ортишига олиб келади, аммо газнинг оғир компонентлари учун енгилларига қараганда, конденсацияланиш даражаси тезлигининг ошиши юқорироқдир. Шунинг учун паст ҳароратларда, жараённинг бошқа кўрсатгичларини ўзгартириб туриб, газ компонентларини ажратишнинг юқори аниқлигига эришиш мумкин.
ПҲА қурилмасининг абсорбцияли аппаратларида ҳароратни пасайтириш ва босимни ошириш пастмолекуляр (молекуляр массаси 80-120) абсорбентлардан фойдаланиш имконини беради ва жараённи абсорбентнинг камроқ солиштирма сарфида амалга оширишни таьминлайди.
Абсорбция жараёни экзотермик бўлганлиги учун ПҲА қурилмаларида абсорбер баландлиги бўйлаб иссиқликни йўқотиш муаммоси мавжуд. Энг кўп экзотермик самара абсорбернинг пастки юқори қисмларида кузатилади, чунки юқори қисмида метан ва этаннинг, пастки қисмида эса – бутан ва оғирроқ углеводородларнинг асосий массаси ютилади. Кераксиз компонентлар (метан ва этан) абсорбцияси иссиқлиги, мақсадли (пропан ва ундан юқори) компонентларникига нисбатан кўпроқ, шунинг учун ҳам метан ва этаннинг ажратиб олиниши абсорбция ўртача ҳароратининг ортишига ва газларни ажратиш жараёни самарадорлигининг пасайишига олиб келади.
Жараённинг иссиқлик режимини нормаллаштириш ва самарадорлигини ошириш учун турли хил технологик ва конструктив ечимлар ишлаб чиқилган: тўйинган абсорбентни абсорбер ёнида жойлашган иссиқлик алмашгичларда оралиқ совитиш ҳисобига абсорбер баландлиги бўйлаб иссиқликнинг олиниши; тўйинган абсорбентни абсорбер ичида жойлашган иссиқлик алмашгичларда совитиш; абсорбентнинг абсорберга берилиши олдидан, абсорбция иссиқлиги ютилиши билан, абсорбер ташқарисида, регенерацияланган абсорбентнинг енгил углеводородлар билан тўйиниши.
Охирги йилларда ПҲА қурилмаларини лойиҳалашда тўйинган абсорбентни оралиқ совитишдан воз кечилмоқда, чунки схеманинг бундай вариантида паст иссиқлик узатиш коэффициентига эришилади ва иссиқлик алмашиниши учун катта юзани талаб этади. ПҲА нинг энг истиқболли схемаси регенерацияланган абсорбентнинг енгил углеводородлар (метан ва этан) билан абсорбер ташқарисида тўйиниши бўлиб, бу ушбу компонентларнинг абсорбция жараёнида аралашувчанлигини сезиларли пасайтиради ва бир вақтнинг ўзида абсорбция иссиқлигининг олинишини таьминлайди.
ПҲА қурилмаларини эксплуатация қилиш тажрибаси шуни кўрсатадики, фақатгина колонна юқорисидан эмас, балки абсорбер пастидан ҳам иссиқлик ажралишини камайтириш мумкин ва бу мақсадли компонентлар ажратиб олиш даражасини ошириш имконини беради. Бунинг учун газни бензинсизлантиришни абсорбер ташқарисида ёки абсорбер пастки ликопчаларига оқиб тушувчи тўйинган абсорбент билан ёки ПҲК усули билан амалга ошириш керак бўлади. Жараённинг самарадорлигини ошириш учун ПҲА қурилмаларида ёки бир вақтнинг ўзида абсорбентни олдиндан тўйинтирувчи қисм ва хомашё газини олдиндан бензинсизлантириш қисми ёки ушбу усулларнинг биридан фойдаланилади.
Шундай қилиб, ПҲА жараёнини такомиллаштиришнинг қуйидаги асосий йўналишлари белгиланган:
-газни паст ҳароратли конденсациялаш (совитиш) ва абсорбциялаш блокида босимни ошириш;
-регенерацияланган абсорбентни этан ва (ёки) метан билан абсорбентни абсорбер ва (ёки) АБК қуруқ гази билан аралаштириш ҳисобига тўйинтириш;
-пастмолекуляр абсорбентлардан фойдаланиш;
-абсорбция ва десорбция жараёнларини аппарат баландлиги бўйлаб иссиқлик олинишини ва х.к. ларни ростлаб амалга ошириш;
-хомашё газни абсорбер ташқарисида дастлабки бензинсизлантириш.
Абсорбент сифатида 150 - 200°С углеводород фракцияларидан фойдаланиб пропан-бутан фракцияси ва меркаптанларни ажратиб олиш учун паст ҳароратли мойли абсорбция жараёнининг ўзига хослиги ва жараённинг технологик схемаси юқорида кўриб чиқилган.

1^ Mohamed A.Fahim, Taher A.Alsahhaf, Amal Elkilani. Fundamentals of Petroleum Refining .©2010. ElsevierB.V.377-400p.