Ko‘krak-bcl umurtqalari

121-rasm. Kotilozavrlar (1, 2, 3) va psevdozuxiya (4):

1 — pareyzavrning (ustki perm) skeleti; 2 — pareyzavr (tashqi ko‘rinishi tiklangani); 3 — seymuriya; 4 — psevdozuxiya.

davrida nihoyatda ko‘p bo‘lib, trias davrida qirilib bitgan. Chunki bu davrga kelib kotilazovrlardan yuksakroq sudralib yuruvchilar paydo boladi va yashash uchun kurashda g‘olib chiqadi. Perm davrida paydo bo‘lgan toshbaqalar (Eunotosaurus)da keskin kengaygan qovurg‘alar hali yaxlit ustki pansir (karapaks)ni hosil qilmagan (122-rasm), qorin qalqoni bo‘lmagan va jag‘larida tishlari bo‘lgan.

Bu qadimgi guruh trias davridayoq to^£la tashkil topgan va deyarli o‘zgarmasdan hozirgi zamongacha yashab kelmoqda. Seymuriyamorflar, kotilozavrlar va toshbaqalar anapsida guruhiga birlashtiriladi.

Kotilozavrlardan perm davrining ustki va trias davrining boshlarida ixtiozavrlar va pleziozavrlar kabi dengizda yashaydigan qazilma sudralib yuruvchilar paydo bo‘lgan. Pleziozavrlar (Plesiosauria) haqiqiy dengiz sudralib yuruvchilari bo‘lgan. Ularning tanasi keng va yapaloq bolgan. Kichkina boshini ko‘taruvchi bo‘yni bilan ixtiozavrlardan farq qilgan. Ikki juft oyog‘i shaklan o‘zgarib, suzgich kurakka aylangan. Terisi yalang^ch bo‘lgan, bo‘yi 0,5 m dan 10—15 m gacha borgan. Pleziozavrlar trias davrining boshida paydo bo‘lib, bo^er davrining oxirlarida qirilib ketgan.

Ixtiozavrlar (Ichthyosauria) trias davrining ustki qatlamlarigacha yashagan, Mezozoy erasi dengizlarida bular hozirgi kitsimontarning o‘r- nini egallagan va delfmlarga o‘xshab ketgan gavdasi duksimon, tumshug‘i uzun, ikki pallali dum suzgich qanoti boigan, Oyoqlari qisqa kurak ko‘rinishida, terisi yalang‘o€h boigan.

Barmoqlarining soni 7 tagacha borgan. Bn belgilar ularning pleziozavrlarga nisbatan suvda yashashga o‘ta kuchli moslashganligidan dalolat beradi. Txtiozavrlarning bo‘yi I m dan

14. 
    m gacha borgan. Bular faqat batiqlar, ba’zan esa umurtqasizlar bilan oziqlangan. Ixtiozavrlar ham trias davrida paydo boiib, bo‘r davrining oxirida qirilib ketgan.
    

Perm davrida kotilozavrlardan diapsida guruhiga kiruvchi sudralib yuruvchilarning katta _Toshba<^aratag faraz shoxi ajralib chiqadi. Bu guruh tezda ikkita etilgan ajdodi

kenja sinfga, ya'ni lepidozavrlar (Lepidosauria) (Eunotosaunis)nmg ostki va arxozavrlar (Archosauria)ga ajraladi. Lepi- toraondan ko‘rinishi. dozavrlarning eng primitiv turkumi-eozuxiylar

(Eosuchia) hisoblanadi, bular ancha kichik (0,5 m) bo‘lib, kaltakesaklarga o‘xshab ketgan, umurtqalari amfitsel shaklda boigan va triasning boshida qiriiib ketgan. Perm davrida eozuxiylardan tumshuqboshlilar (Rhynchocephalia) paydo boigan. Tumshuqboshlilar yura davrining oxirlarida qirilib ketgan. Ulardan bitta turi - gatteriya hozirgacha yashab kelmoqda. Perm davrining oxirida eng primitiv eozuxiylardan tangachalilar paydo boigan va ular bo‘r davrida xilma-xil boigan. Bo‘r davrining oxirida kaltakesaklardan ilonlar ajralib chiqadi.

Mezozoy erasida yashagan shakli xilma-xil va ekologik yo‘nalishlari turlicha boigan sudralib yuruvchilarga arxozavrlar kiradi. Arxozavrlar quruqlik, suv va hatto havo muhitida ham yashagan. Arxozavrlarning bosh guruhi tekodontlar (Thecodontia) yoki psevdozuxiyalar (Pseudo- suchia) hisoblanadi. Ular kaltakesaklarga o‘xshash boiib, bo‘yi 15 sm dan 3—5 m gacha borgan, yer ustida yashagan. Orqa oyoqlari oldingisiga nisbatan biroz uzun boigan.

Ulardan ayrimlari (ornitozuxiyalar) daraxtlarda yashagan, taxmin qilinishicha, ornitozuxiyalardan keyinchalik qushlar kelib chiqqan. Tekodontlarning boshqa guruhi suvda yashashga ko‘chgan, bu guruhdan