Ko‘krak-bcl umurtqalari


Qalqonsiz toshbaqalar (Athecae) kenja turkumiga


Download 192.33 Kb.
bet37/40
Sana08.01.2022
Hajmi192.33 Kb.
#244085
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   40
Bog'liq
Zoologiya dadayevas

Qalqonsiz toshbaqalar (Athecae) kenja turkumiga hozirgi vaqtda yashayotgan eng yirik toshbaqalardan — terili toshbaqa (Dermochelys coriacea) kiradi. Uning uzunligi 2 m va og‘irligi 400 kg gacha boradi. Bu toshbaqa 3 ta okeanlarning tropik va subtropik suvlarida keng tarqalgan. «Xalqaro Qizil kitob»ga kiritilgan.

IV.3. Sudralib yuruvchilarning ekologiyasi



Yashash sharoiti va tarqalishi. Sudralib yuruvchilar amfibiyalarga nisbatan xilma-xil sharoitda hayot kechiradi, ko‘p belgilari ulardan yuqori turganligini bildiradi.

Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlikda yashovchi umurtqali hay- vonlar hisoblanadi. Quruqlikka moslanish munosabati bilan ularning ichki va tashqi tuzilishlari ham murakkablashgan. Sudralib yuruvchilar terisining shox qavat bilan qoplanishi va teri orqali nafas olish funksiyasining yo‘qolishi, ularga namlik kam joylarda ham yashashga imkon beradi.

Sudralib yuruvchilarning ichki tuzilishi ham murakkablashgan, ularda halqum bilan nafas olish 0‘rniga, ko‘krak qafasining harakati orqali nafas olish qaror topdi. Sudralib yuruvchilar, qutblardan tashqari yer yuzining barcha faunistik viloyatlarida tarqalib, juda turli-tuman hayot shakllarini hosil qiladi. Ular orasida quruqlikda, yer ostida, suvda va daraxtda yashovchilari bor. Qazilma reptiliyalarning qanoti bo‘lib, ular havoda ham uchgan. Qadimgi ajdodlaridan meros bo‘lib qolgan gavda harorati atrofidagi muhit haroratiga bog‘liqligi o‘ziga xos xususiyatlardan hisoblanadi. Biroq sudralib yuruvchilarning vakillari nam tropiklardagina emas, balki harorati ancha yuqori boMgan sahrolarda ham tarqalgan. Masalan: ilonlar +10°C da kam harakatchan, +6 +8 °C da harakat qilmay qo‘yadi. —2—3°C da karaxt bo‘ladi va gavda harorati -4-6 °C ga tushsa halok bo‘ladi.

Sudralib yuruvchilar tropik mintaqalarda keng tarqalgan bo‘lib, qutbga yaqinlashgan sari ularning turi kamayib boradi. Masalan: Indo- neziya orollarida sudralib yuruvchilarning 150—200 turi yashasa, 0‘rta Osiyoda 50 dan ortiq turi, Kavkazda 68 ta turi, G'arbiy Yevropada 12



Gekkon va xameleonlarda moslanish tusf mukammal ko‘rinadi. Ko^pging | kaltaJcesaklar bilan ilonlarning tiniq rangiari moslanish uchun muhini } ahamiyatga ega. Xavf tug*ilganda ular tiniq rangii joyini dushmanga I ro‘para qiladi, Masalan: kapcha ilon bosh qismini baland ko'tarib, ! bo'ynining ikki yon tomonidan teri burmalarini shishirib, dushman I ko‘ziga ro‘para qiladi. Boshqa ilonlar ham bo'ynini shishiradi. Agama- lardan to'garakboshJilar og'zini katta ochib, tomoq xaltachalarini shishi­radi. Quloqli to‘garakbosh og‘iz burchaklaridagi teri burmalarini ko‘taradi. Avstraliyada yashaydigan pJashli kaltakesak xavf tug‘ilganida mantiya ko‘rinishidagi teri burmasi juda katta bo‘ladi. Toshbaqalamitig qalqoni ham himoya moslamasiga kiradi, lekin pas^iv moslarna hisoblanadi.

Aktiv himoyaianish ayrim sudralib yuruvchilarning turq-atvorida ham ko'rinadi. Masalan: iJonlardan charx iloni tez-tez qochib qumga ko'miladi va qumga cho‘kib ketgandek ko‘rinmaydi. Ba’zi vakillari qo‘rqituvchi tovush chiqaradi. Masalan: quruqlikda yashovchi tosh­baqalar, ko'plab ilonlar baland ovoz chiqarib vishillaydi. Shaqildoq ilonlar esa dumidagi shox halqalarini shaldiratadi.

Ssinksimon gekkon dumi bilan hushtakka o‘xshash tovush chiqaradi. To'garakboshlilar va ayrim kaltakesaklarda himoya uyalari bo‘lib, ular bu uyalariga kirib yashirinadi.

Echkemarlar xavf tug‘ilgai .da hujum qiladi, tishlaydi va dumi bilan dushmanini qattiq uradi. Zahartishlilar oilasining vakillari odamni chaqsa, og‘ir ahvolga soladi. Zahar bezlari ilonlarda mavjud. Haqiqiy zaharli ilonlarda maxsus tuzilgan tishlari bo‘ladi. Ular ikki xil tipda bo‘lishi mumkin: orqa novli zahar tishlar bor ilonlarga o‘qilon kiradi, unda zahar tomchilari oqib tushadigan novi bo‘ladi. 0‘qilonning zahari sovuqqonli hayvonJarga ta'sir qiladi. Ikkinchi tipdagi zahar tishlar yuqori jag‘ suyagining oldingi uchiga o‘rnashgan bo'ladi. Ular ichida juda katta kanali bor. Bu ilonlarning zahari issiqqonli hayvonlarga ham kuchli ta’sir qiladi.

IVA. SUDRALIB YURUVCHILARNING KELIB CHIQISHI VA AHAMIYATI

Sudralib yuruvchilarning kelib chiqishini ocrganish katta ahamiyatga ega, chunki qushlar bilan sutemizuvchilar ham qadimgi sudralib yuruvchilardan kelib chiqqan. Toshko‘mir davrining oxirlarida quruqlik' ning ko‘pgina qismida hukm surib kelgan nam va issiq iqlim yomoti-



lashgan, qish sovuq boia boshlagan. 0‘sha davming oxiri va perm davrining boshida yer po‘stlog‘i zo‘r geologik o‘zgarishlarga uchragan, quruqlikning ancha qismida quruq va issiq iqlim qaror topgan. Botqoqlik o‘simliklari-ninabarglilar va sagovniklar paydo boigan. Bu davrda sudralib yuruvchilarning takomil etishiga qulaylik tug‘diradigan sharoit paydo boiadi, natijada sudralib yuruvchilar quruq terisi, quruqlikda urchishga moslashishi va bosh miyasining yuqori takomil etganligi tufayli yashash uchun kurashda amfibiyalardan g‘olib chiqa boshlaydi va mezozoy erasining boshlariga kelib amflbiyalarni tamomila siqib chiqara boshlaydi.

Eng qadimgi sudralib yuruvchilarning qoldiqlari ustki toshko'mir davridan maium (300 mln yil ilgari). Lekin ularning stegotsefallardan ajralib chiqishi toshko‘mir davrining o‘rtalarida (320 mln yil oldin) primitiv stegotsefallar-antrozavrlardan boshlangan. Masalan: Diplover- tebron quruqlikda yashashga ancha moslashgan hayvon boigan, lekin ular hali suv havzalari, botqoqlik va nam biotoplar bilan bogiiq boigan. Shu bilan birga ularning harakatchanligi kuchli boigan, bosh miyasi kattalashgan, terisi muguzlasha boshlagan.

Toshko‘mir davrining o‘rtalarida Diplovertebron amfibiyalardan seymuriyamorflar (Seymouriomorpha) ajralib chiqadi. Bularning qoldiqlari ustki toshko'mir va pastki perm qatlamlaridan topilgan. Bular amfibiyalar bilan sudralib yuruvchilar o‘rtasida oraliq o'rinni egallagan, lekin sudralib yuruvchilarga yaqin turgan. Ularda atlas va epistrofey shakllana boshlagan. Oyoq skeleti va ularning kamarlari to'liq suyakka aylangan, uzun suyak qovurg‘alari bo‘lgan, lekin bu qovurg‘alarning uchlari ko'krak qafasini hosil qilmagan. Ba’zilarida jabra yoylari saqlangan va ular hali suv bilan bog‘langan bo‘Igan.

Amniotalarga xos ko‘payish xarakteri va tuxumning havo muhitida rivojlanishi qachon paydo boMganligi aniq emas. Shuni ta’kidlash kerak- ki, bu jarayon toshko‘mir davrida kotilozavrlar (Cotylosauria) paydo boiganda yuz bergan. Kotilozavrlarning bosh skeleti usti yaxlit suyaklar bilan qoplangan boigan. Atlas va epistrofey to‘liq shakllangan. Oyoqlari gavdani yerdan ko‘tarib tura olgan. Dumg‘aza umurtqalari 2-5 ta boigan. Kotilozavrlar ustki toshko‘mir va perm davrlarida gullab yash- nagan. Bularning orasida kaltakesaklardek keladigan kichik turlari bilan bir qatorda bo‘yi 3 m gacha boradigan yirik vakillari ham boigan (12t-rasm).

Kotilozavrlar hozirgi zamon va xilma-xil qazilma holdagi sudralib yuruvchilami boshlab bergan qadimgi guruhlardandir. Bular perm




  1. 257
    Zoologiya


Download 192.33 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   40




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling