"kompyuter tashkil etilishi"

Protsessor ishlash prinsipi shunday: u tezkor xotiradan 
ma'lumotlarni qabul qilib oladi, qayta ishlaydi va mazkur ma'lumotlarni yana 
tezkor xotiraga joylaydi. Protsessor bajarayotgan amallar aslida juda kichik 
ketma-ketliklardan iborat bo‘ladi. Hattoki, biz bilgan «2+2=4» ni protsessor 
bira to‘la hisoblamaydi. Oldin o‘zaro qo‘shilayotgan ikkita sonni «elab 
oladi», so‘ngra ushbu ikkita sonni qo‘shadi, keyin natijani chiqaradi. Demak, 
o‘rtacha to‘rtta amal bajariladi. Bu juda «mayda» ish, lekin uni protsessor 
juda katta – sekundiga bir necha ming, million amal tezligida bajaradi. 
E'tibor bergan bo‘lsangiz, kompyuterda protsessor nomi oldida MGs yoki 
GGsda berilgan o‘lchamlar yozilgan. Ular protsessorning ishlash tezligini 
anglatadi. Protsessor 1 sekundda bajaradigan amallarning soni 

---

65
protsessorning takt chastotasi deyiladi. Takt – bajariladigan bitta amal. 
Protsessorning ishlash chastotasi megagers va gegagerslarda o‘lchanadi, takt 
chastotasi qancha yuqori bo‘lsa, markaziy prsessor ham shuncha tez ishlaydi. 
1 gers – 1 sekundda bitta amal bajarilishini bildiradi, 1 megagers – 1 
sekundda 1 millionta amal, 1 gegagers esa – 1 sekundda 1 milliard amal 
bajarilishini anglatadi.
Hozirga kelib yuqori samaradorlikda ishlay oladigan, takt chastotasi 3 
gegagers (3 GGs – 1 sekundda 3 milliard amal) bo‘lgan markaziy 
protsessorlar mavjud. Bu – juda yaxshi ko‘rsatkich. Ammo unga erishish 
protsessor ancha katta energiya talab etadi va, ushbu energiya tufayli, 
yaxshigina «ter to‘kish»iga to‘g‘ri keladi. Ha-ha, hayron bo‘lmang, xuddi 
tirik jon kabi, protsessor ham ishlash jarayonida qizib ketadi. Shunday ekan, 
aytilgan samaradorlikka erishish uchun protsessorni doimiy ravishda sovitib 
turish kerak bo‘ladi. Doimiy sovitish ikki xil usulda amalda oshiriladi. 
Birinchisi radiatorlar yordamida bo‘lib, bu passiv usul hisoblanadi. 
Ikkinchisi ventilyatorlar (kuler) yordamida bo‘lib, bu aktiv usul sanaladi.
Protsesorlar bir yadroli, ikkita yadroli, to‘rt yadroli bo‘ladi. Bir yadroli 
protsessorlar ishlayotganida o‘zining barcha tarkibiy qismlari – ichki 
elementlari ishga «safarbar» qilinadi. Agar qilinishi kerak bo‘lgan ish 
kichikroq bo‘lsa ham, protsessor to‘lig‘icha ishlaydi. Ikki yadroli 
protsessorlarda unday emas. Ular qilinadigan ishga qarab o‘zining bir 
qismini ishga safarbar qiladi. Qolgan qismi esa boshqa amalni bajarishga 
tayyor turadi. To‘rt yadroli protsessorlar ham shu yo‘sinda ishlaydi. Bitta 
protsessorning alohida ishlay oladigan yadrolarga bo‘linishi ishlash 
samaradorligi va tezlikni oshiradi.
Bugungi kunda kompyuterlarning turlari juda xilma-xil bo‘lib, sanab 
sanog‘iga yeta olmaymiz. Lekin ularning o‘zagini tashkil qiluvchi 
protsessorlar turlari unchalik ko‘p emas. Buning sababi – protsessorlarni 

---

66
ishlab chiqarish o‘ta yuksak texnologik amaliyot ekanidir. Qiziqarli tomoni 
shundaki, har qanday ishlab chiqarishda yuzaga kelgan braklar hisobga 
olinsa, protsessorlar yaratishda buning teskarisi kuzatiladi. Ishlatishga loyiq 
mahsulotlar necha foizligi hisobga olinadi. Chunki kamdan-kam 
protsessorlargina oxir-oqibatda haqiqiy ishchi qurilmaga aylana oladi.