"kompyuter tashkil etilishi"

Раздел 1.09 Ma’lumotlar shinasi va manzil shinasi  
Protsessorning umumiy hususiyatlariga uning ma’lumotlar shinasi 
va manzil shinasining razryadliligi ham kiradi. Shina –turli signallar 
uzatiladigan ulanishlar to‘plami. Binoning bir tomonidan ikkinchi tomoniga 
o‘tkazilgan o‘tkazgichlar juftligini ko‘z oldinggizga keltiring. Agar, bu 
o‘tkazgichlarga 220 V ga teng bo‘lgan kuchlanish generatorini ulab turib,
liniyaning yonlariga rozetkalarni qo‘yib chiqilsa, shina hosil 
bo‘ladi.Vilkaning qaysi rozetkaga tiqilishidan qat’iy nazar, siz faqat bitta, 
bizning holimizda, 220 V o‘zgaruvchan tokli signalni qabul qilasiz.
Bittadan ortiq bo‘lgan chiqishga ega uzatish liniyasini (yoki 
signallarni uzatish muhitini) shina deb atash mumkin.
Oddiy kompyutyerda bir nechta ichki va tashqi shinalar, har bir 
protsessorda asosiy ma’lumotlarni va xotira manzillarini uzatish ikkita 
shinalar mavjud.Bular ma’lumotlar shinasi va manzil shinasidir. Protsessor 
shinasi deganda, ko‘pincha ma’lumotlarni uzatish yoki qabul qilish 
bog‘lanishlari to‘plami sifatida ifodalangan ma’lumotlar shinasi nazarda 
tutiladi. Shinaga bir vaqtning o‘zida qancha signal ko‘p kelib tushsa, 
vaqtning aniq bir intervalida, u orqali shuncha ko‘p ma’lumotlar uzatiladi 
va u shuncha tez ishlaydi.
Ma’lumotlar shinasining raryadliligi avtomagistral yo‘lidagi harakat 
yo‘nalishlarining miqdoriga o‘xshashdir, yo‘nalishlar miqdorini orttirish 
trassadagi mashinalar oqimini orttirishga imkon tug‘diradi. Shunga 
o‘xshash, razryadlilikni orttirish, unumdorlikni orttirishga olib keladi.
Kompyutyerdagi ma’lumotlar bir hil vaqt oralig‘ida raqamlar 
ko‘rinishida uzatiladi. Aniq vaqt intervalida ma’lumotlarning bir birlik bitini 
uzatish uchun, yo‘qori bosqichdagi kuchlanish signali jo‘natiladi (5 V 

---

71
atrofida), ma’lumotlarning nol bitini uzatish uchun quyi bosqichli kuchlanish 
signali (0 bit atrofida) uzatiladi.
Bir vaqtning o‘zida, liniyalar qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ko‘p bit 
uzatish mumkin. 286 va 386 SX protsessorlarda ikkilik ma’lumotlarni 
uzatish va qabul qilish uchun 16 ta bog‘lanish kerak bo‘ladi, shu sababli, 
ularda ma’lumotlar shinasi 16 razryadli deyiladi. 486 yoki 386DX 32 
razryadli protsessorda bunday ulanishlar 16 razryadliga qaraganda ikki 
marta ko‘p, shuning uchun u birlik vaqt ichida 16 razryadliga qaraganda ikki 
marta ko‘p ma’lumotlarni uzatadi. Pentium tipdagi zamonaviy protsessorlar 
64 razryadli ma’lumotlarning tashqi shinasiga ega. Bundan kelib chiqadiki
Pentium protsessorlari, original Pentium, Pentium Pro va Pentium II lar 
bilan birga tizimli xotiraga bir vaqtning o‘zida 64 bitli ma’lumotlarni 
uzatishi (yoki undan qabul qilishi) mumkin.
Shinani avtomobillar yurib ketayotgan avtomagistral deb faraz 
qilamiz. Agar avtomagistralda har tomonga avtomobillar harakat qilishi 
uchun faqat bittadan yo‘nalish mavjud desak,u holda bu yo‘nalish bo‘yicha 
biror vaqt momentida faqat bitta mashina harakatlanishi mumkin.
Agar siz, masalan, yolning o‘tkazish qobiliyatini ikki marta 
oshirmoqchi 
bo‘lsangiz, 
yonalishlarning 
sonini 
orttirib, 
yolni 
kengaytirishingiz kerak. Shunday qilib, 8 razryadli mikrosxemani bir
yo‘nalishli avtomagistral ko‘rinishida faraz qilishimiz kerak, chunki, undan 
har bir vaqt momentida faqat bir bayt ma’lumotlar o‘tadi ( bir bayt 8 bitga 
tehg) . Shunga o‘hshash, 32 razryadli ma’lumotlar shinasi bir vaqrda 4 bayt 
axborotni uzatishi mumkin, 64 razryadli shinani esa 8 yo‘nalishi mavjud 
bo‘lgan avtomagistralga o‘xshatish mumkin!
Avtomagistral harakat yo‘nalishining miqdori bilan, prostessor esa 
o‘zining ma’lumotlar shinasining razryadliligi bilan harakterlanadi. Agar 
qo‘llanmada yoki texnik tavsifida 32- yoki 64- razryadli kompyuter haqida 
yozilgan bo‘lsa, odatda ma’lumotlar shinasining razryadliligi nazarda 

---

72
tutiladi. Shuning asosida protsessorning, demak, kompyuterning ham 
samaradorligini taxminan baholash mumkin. Protsessor ma’lumotlar shinasi 
razryadi xotira bankining razryadini ham aniqlaydi.Bu, masalan, 486 sinfiga 
tegishli 32-razryadli protsessor 32 bitni bit vaqtda xotiradan o‘qishini yo‘ki 
hotiraga yo‘zishini bildiradi. Pentium, Pentium III va Celeron sinfiga tegishli 
protsessor 64 bitni bir vaqtda xotiradan o‘qiydi yo‘ki hotiraga yo‘za. SIMM 
xotirali 72-kontaktli standart modullar 32-razryadga ega bo‘lganligi uchun, 
486 sinfiga tegishli tizimlarning ko‘pchiligi bitta moduldan, Pentium sinfiga 
tegishli ko‘pchilik tizimlar esa ikkitadan modulni bir vaqtda o‘rnatadi. 
DIMM xotirasiga tegishli modullarning razryadi 64 ga teng bo‘ganligi 
uchun, Pentium sinfidagi tizimlarda bittadan modul o‘rnatiladi. Bu tizimni 
konfiguratsiyalash jarayonini ehggillashtiradi,chunki modullarni bittadan 
o‘rnatish yo‘ki olib tashlash mumkin. DIMM moduli Pentium tizimlarida 
xotira banki singari unumdorlikka ega. Kesh –xotira  
486-dan boshlab barcha protsessorlarda ichki kesh-xotirali nazoratchi 
mavjud, 486DX protsessorlarda 8 Kbayt, zamonaviyroq rusumdagilarda esa 
32,64
Kbayt hajmdadir. Kesh – ma’lumotlarni va dasturiy kodni vaqtincha saqlash 
uchun mo‘ljallangan tez ishlaydigan xotira. Ichki kesh-xotiraga murojat 
kutish holatisiz ro‘y beradi, chunki uning tezligi imkoniyatiga mos keladi, 
ya’ni birinchi bosqichli kesh –xotira protsessor chastotasida ishlaydi. Shunga 
asosan, nisbatan sekin ishlovchi tizim xotirasi bilan ma’lumotlar almashishi 
tezlashadi. Protsessor, xotiraning asosiy sohasidan ma’lumotlar yoki
navbatdagi dasturiy kod qismi kelib tushishini kutishi shart emas.
Kesh – xotirasiz bunday tanaffuslar tez-tez ro‘y berar edi. Zamonaviy 
protsessorlar ichidagi kesh muhim ahamiyatga ega, chunki butun tizimda
protsessor bilan sinxron ishlaydigan xotiraning yagona tipi hisoblanadi. 
Ko‘pchilik zamonaviy protsessorlsrida takt chastotasining ko‘paytuvchisi 
qo‘llaniladi, bundan kelib chiqadiki, ular, ulangan tizimli platalar 

---

73
chastotasidan bir necha marta ortiq bo‘lgan chastotada ishlaydi. Masalan, 
Pentium III protsessori ishlaydigan takt chastotasi (1 GGts), tizimli 
plataning 133 MGts ga teng bo‘lgan takt chastotasidan etti yarim baravar 
ortiq bo‘ladi. Operativ xotira tizimli plataga ulanganligi uchun, u ham faqat
133 MGts dan ortmaydigan takt chastotasida ishlay oladi.Bunday tizimdagi 
xotiraning barcha turlaridan faqat ichki kesh 1 GGts dagi takt chastotasida 
ishlashi mumkin.
Bu misolda ko‘rib chiqilgan 1 GGtsdagi Pentium III protsessori, 
umumiy hajmi 32 bayt bo‘lgan ichki keshga ega.
Ichki qurilgan keshda zarur ma’lumotlar mavjud bo‘lmasa, protsessor 
ikkinchi darajali kesh –xotiraga yoki bevosita tizimli shinaga murojat qiladi.