Koʻrfaz urushi yoki Birinchi Koʻrfaz urushi, operatsiya nomi Sahrodagi boʻron

Koʻrfaz urushi; Butun dunyoda televideniyeda jonli koʻrilgan ikkinchi urush boʻlib, ommaviy axborot vositalarida deyarli yangi davr boshlab berdi.
Sovuq urush davrida Iroq 1950-yillardan boshlab Sovet Ittifoqining ittifoqchisi boʻlgan, shuning uchun u AQSh bilan munosabatlari yaxshi emasdi. Bu davrda AQSH ayniqsa Iroqning arab-isroil urushlarida Isroilga qarshi tutgan pozitsiyasidan va mamlakatning turli arab va falastin jangari guruhlarini qoʻllab-quvvatlayotganidan norozi edi. 1980-yilda Iroqning Eronga bostirib kirishi bilan boshlangan Eron-Iroq urushining dastlabki bosqichlarida AQSh rasman betaraf qolgan boʻlsa-da, Iroqqa resurslar, siyosiy yordam va harbiy boʻlmagan samolyotlar berdi. 1982-yil mart oyida Eronning muvaffaqiyatli qarshi hujumi ortidan AQSh maʼmuriyati Iroqqa yordamni oshirishga qaror qildi. 1979-yilda terrorizmni qoʻllab-quvvatlovchi davlatlar roʻyxatiga kiritilgan Iroq 1982-yilda roʻyxatdan chiqarildi va bu davlat bilan toʻliq diplomatik aloqalar oʻrnatildi. AQSh Mudofaa vaziri oʻrinbosari Noel Koch keyinchalik „Iroqliklar terrorizmni qoʻllab-quvvatlashda davom etganiga shubha yoʻq edi, asl sabab Iroqning Eronga qarshi muvaffaqiyat qozonishiga yordam berish edi“, deb taʼkidladi.^[4] 1982-yilda Iroqqa qurol sotish rekord darajaga yetdi, Iroq urushda yutuqlarga erishdi va Eron sulh takliflarini rad etdi. 1983-yil noyabr oyida Iroq yetakchisi Saddam Husayn AQSh talabiga binoan Abu Nidalni Iroqdan chiqarib yuborgach, Ronald Reygan maʼmuriyati Iroq bilan munosabatlarni yaxshilash maqsadida Donald Ramsfeldni maxsus delegatsiya bilan Bagʻdodga joʻnatgan. AQSH Savdo qoʻmitasi ruxsati bilan Amerika kompaniyalari Iroqqa kuydirgi va pestitsidlar joʻnatgan. Iroq hukumati keyinchalik biologik qurol dasturida kuydirgidan va kimyoviy qurol yaratish uchun pestitsidlardan foydalangan.
1988-yil avgust oyida Eron-Iroq urushini tugatgan sulh imzolanganda Iroq qarzga botgan va uning aholisi ijtimoiy norozilik yoqasida edi. Iroq qarzlarining katta qismi Saudiya Arabistoni va Quvaytga tegishli edi. Iroq har ikki davlatdan qarzlarini kechishni soʻradi, ammo ikkala davlat ham rad javobini berdi.^[5]
Quvayt Usmonlilar imperiyasining Basra viloyatining bir qismi edi. Shuning uchun Iroq Quvaytni oʻzining bir qismi deb hisoblay boshladi. Quvayt birinchi marta XIX asrning oxirida nemislar Berlin-Bagʻdod temir yoʻlini Quvayt portigacha yetkazishni koʻzlaganida Yevropa davlatlarining eʼtiborini tortdi. Germaniya imperiyasi rejalarini barbod qilishga urinayotgan Angliya va Quvaytni boshqargan Al-Sabah sulolasi Usmonlilarga qarshi kafolat izlab, 1899-yilda shartnoma imzoladi va bu davlatning tashqi ishlarini inglizlarga topshirdi. 1914-yilda Usmonlilar bilan urushga kirgan Angliya urush boshlanganidan soʻng Quvaytda protektorat oʻrnatdi. Urushdan keyin 1922-yilda imzolangan Ukayr shartnomasi bilan Najd (keyinchalik Saudiya Arabistoni) bilan Quvayt shayxligi oʻrtasidagi munosabatlar tartibga solindi va neytral hudud tashkil etildi. 1923-yilda Quvaytning Iroq bilan shimoliy chegarasi belgilab olingan. Ushbu shartnoma bilan Iroq Fors koʻrfaziga, yaʼni dengizga chiqish imkoniyatidan mahrum boʻldi.
Iroq, shuningdek, Quvaytni OPEKning neft qazib olish kvotasidan koʻp neft ishlab chiqarishda aybladi. Shunga qaramay, Quvayt va Birlashgan Arab Amirliklari neft ishlab chiqarishni doimiy ravishda oshirib borishdi, Iroq esa Eron hujumlari va iqtisodiy urush tufayli Eron-Iroq urushidan hech boʻlmaganda tovon puli talab qildi. Natijada, neft narxining pasayishi — narxi bir barrel uchun 10 dollarga tushib ketdi — Iroq uchun 7 milliard dollar zarar keltirdi, bu 1989-yildagi toʻlov balansi taqchilligiga olib keldi. Shu sababdan Iroq hukumati urushdan zarar koʻrgan infratuzilmasini taʼmirlashdan tashqari asosiy xarajatlarni ham toʻlay olmadi. Iroq bilan birga Iordaniya ham neft ishlab chiqarish siyosatiga qarshi kurash olib bordi, ammo muvaffaqiyatga erisha olmadi. Iroq hukumati mavjud vaziyatni oʻziga xos iqtisodiy urush sifatida baholab, Quvaytni Iroq chegarasidagi Rumayla neft konidan yoʻnalishli burgʻulash usuli bilan foydalanganlikda aybladi.
Boshqa tomondan, Saddam Husayn Eron-Iroq urushida oʻz davlatini qoʻllab-quvvatlagan arab davlatlari bilan aloqalarni rivojlantirishga harakat qilardi. Gʻarbiy Fors koʻrfazi mamlakatlari bilan yaqin aloqalar oʻrnatish Iroqni AQShning taʼsir doirasiga olib kirishi mumkin degan fikrda bu siyosat AQSh tomonidan ham qoʻllab-quvvatlandi.^[6] Eron-Iroq urushi davrida yuqori darajada boʻlgan Iroq-Saudiya Arabistoni munosabatlari 1989-yilda ham davom etdi. Ikki davlat oʻrtasida aralashmaslik va hujum qilmaslik toʻgʻrisidagi pakt imzolandi. Ushbu paktdan soʻng darhol Quvaytning Iroqqa Um Qasr portini ijaraga berish taklifi rad etilgan boʻlsa-da, Iroq Quvaytga ichimlik va sugʻorish uchun suv sotishi toʻgʻrisida kelishuv imzolandi. Saudiya Arabistoni tomonidan qoʻllab-quvvatlangan rivojlanish loyihalari esa, Iroqning katta qarzlari va 200 ming askarning demobilizatsiyasi tufayli toʻsqinlik qildi. Iroq ham qurol eksportchisi boʻlish uchun qurol ishlab chiqarishni koʻpaytirish ustida ishladi, biroq bu loyihalar paydo boʻlgan toʻsiqlar tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Iroqning arab qoʻshnilari, ayniqsa Misr bilan munosabatlari 200 ming askar demobilizatsiya qilinganidan soʻng ishsizlik ortib borayotgani sababli mamlakatda ishlayotgan chet ellik ishchilarga nisbatan zoʻravonlik kuchayishi tufayli yomonlashdi. Bu oʻzgarishlarning barchasi Sharqiy Yevropadagi katta siyosiy oʻzgarishlar tufayli arab dunyosidan tashqarida unchalik hameʼtibor berilmadi. Shu munosabat bilan Qoʻshma Shtatlar Iroqni inson huquqlarining buzilishi uchun qoralay boshladi, Buyuk Britaniya esa Britaniyaning The Observer gazetasida ishlagan eronlik Farzad Bazoftning josuslik aybi bilan qatl etilishini qoraladi.^[7] Saddam Husayn Iroqqa qarshi harbiy kuch ishlatsa, Isroilga qarshi ikki tomonlama kimyoviy qurol qoʻllanilishini eʼlon qilganidan soʻng, AQSh maʼmuriyati Iroqqa yordamini toʻxtatdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti missiyasining AQSh tomonidan Intifadada falastinliklar halok boʻlgan Isroil tomonidan bosib olingan mintaqaga veto qoʻyishi bilan Iroq Yaqin Sharqdagi joylashuvi tufayli AQSh tashqi siyosatida ishonchsiz boʻlib qoldi. AQSh energiya manbalariga tayandi.
1990-yil iyul oyining boshida Iroq oʻzi shikoyat qilgan Quvaytning kvota siyosati tufayli bu davlatni ochiqchasiga harbiy harakatlar bilan tahdid qildi. AQSh Markaziy razvedka boshqarmasi 23-iyul kuni Iroq Quvayt chegarasiga 30 ming askarini oʻtkazgani haqida xabar berganidan soʻng Fors koʻrfazidagi AQSh floti jangovar holatga oʻtdi. Saddam Husayn Iroqqa qarshi fitna mavjudligiga ishonardi; Quvayt Eron bilan muzokaralarni boshlagan, Suriya delegatsiyasi esa Misrga tashrif buyurgan edi. 1990-yil 15-iyulda Saddam hukumati oʻz talablarini Arab Ligasidan ochiqchasiga soʻradi; „Baʼzi arab hukmdorlarining siyosati amerikaparast. Ular Qoʻshma Shtatlar tomonidan arab manfaatlari va xavfsizligini zaiflashtirishga undalmoqda“. U Quvayt va BAAdan tovon puli talab qilib, aks holda harbiy kuch ishlatish bilan tahdid qildi^[8] Ular Jidda shahrida uchrashishdi. Ayni paytda Misr prezidenti Husni Muborak ikki davlat oʻrtasida vositachi boʻldi.