«корхона иқтисодиёти» фани бўйича муаммоли маъруза матнлари 5520600 «Машинасозлик технологияси, машинасозлик ишлаб чиқариш жиҳозлари ва уларни автоматлаштириш»

Маъруза №4. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва илмий- техник прогресснинг асосий йўналишлари

Режа:

1. 
   Ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий омиллари.
   
2. 
   Иқтисодиёт - режими, иқтисодий тузилишни такомиллаштириш.
   
3. 
   Ташкилий-иқтисодий омиллар, бошқарув кўшилган холда, ресурслар солиштирима сарфини камайтириш.
   
4. 
   Ишлаб чиқаришни механизациялаш ва автоматлаштириш, компpютерлаш.
   

Таянч иборалар

Ишлаб чиқариш, ижтимоий ишлаб чиқариш, ишлаб чиқариш самарадорлиги, техник прогресс, иқтисодиет режими, ташкилий иқтисодий омиллар, ишлаб чиқариш механизацияси, иқтисодиетни интенсификациялаш, ресурслар солиштирма сарфи.





ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. 
   И.А.Каримов. “Узбекистон уз истиклол ва тараккиет йўли Т-1995 й.
   
2. 
   Улмасов У. Иқтисодий назария.
   
3. 
   Берет И., Ревентлеу П. Экономика фирмқ: Учебник-М Вқсшая школа 1994
   
4. 
   Ўлмасов, А, Тўхлиев Н. «Ишбилармонлар луғати» Т-95
   

1. Ижтимоий самарадорликни оширишни асосий омиллари, юқори самарадорлигини таoминловчи илмий-техник прогресс бўлиб келди ва хозир хам шундай. Янги техникани жорий этиш ва ихтирочилар етарли рақобатлаштирилмади. Келажак шароитида бозор муносабатларининг шакллантиришда революцион, сифат ўзгариш, янги технологияга ўтиш, келгуси техник авлодлар-халқ хўжалигининг илмий техникани янги ютуқлари асосида ўзгариш учун қайта қулайлаштириш керак.

Илмий-техник тараккиётни асосий йўналишларидан:

- кенг прогрессив технологияни жорий этиш: ламбранаел, лазерли, плазмали, технологиялар қўллаш билан юқори баланд босимли ва импусли юкламалар ва бошқалар:

- ишлаб чиқаришни автоматлаштириш - иш техникасини тез ривожлантириш, роторлар ва ротор конветорли, юқори мехнат унумдорлигини таoминловчи, эгулувчан автоматни ишлаб чиқаришдан фойдаланиш.
- янги турдаги нометал махсулотларини ишлаб чиқиш ва фойдаланиш,
- композитлар, металл парашоклари, пераминалар ва бошқа прогрессив лойихали материаллар.
Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида, унинг бошланьич боскичидаги илмий техник характердаги тадбир жуда мухимдир, жамоалар корхоналар, уларнинг рахбарлари асосий эoтиборни мехнатни материал билан раьбатлантирмокдалар.
Катта қисм фойда солиқ тўлагандан сўнг ижтимоий жамгармага йўналтирилди. Бу холат меoёрий эмас. Шунингдек имкондаги бозор муносабатларнинг ривожланишига қараб корхоналар асосий эoтиборни ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, келакжакда керакли воситаларни техникали белгилашга, ишлаб чиқаришни янгилаш, янги махсулотни эгаллаш ва чиқаришга йўналтиради.
Бўлардан ташқари олимлар лойиха чиқариш мухандислар, ишчилар малакасини ривожлантиришни йўлга қуйиш керак. Техника ва технологияларни узоқдан янгилаш, барчаларини йўналтириш, фақат техникагагина йўлламасдан, ташкилий иқтисодий ва ижтимоий омиллар, мехнат унумдорлигини маълум даражага йўналишни бунёд этиш керак.
2. Иқтисодиёт режими, иқтисодиёт тузилишини такомиллаш.
Ресурс эхтиёт қилишни хал қилувчи маoноси, ёқильи, энергия, хом-ашё ва материалларга ўсиб бораётган талабни қондиришга айланиши керак. Барча саволларни ошишда асосий масала саноатга тўғри келади. Халқ хўжалигига машина жихозлар, юқори самарани таoминловчи лойихалардан фойдаланиш ва бошқа материаллар хом-ашё ва ёнилги энергетик ресурслар, яратиш ва юқори самарали кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологик жараёнларни яратиш ва таъминлаш вазифаси турибди.
Шу кунда МДХ ларида хисоб бўйича бир миллий даромадга: ёнилги, энергия металл ва бошқалар, ривожланган мамлакатларга нисбатан сарфи юқори. Бу ресурсларни катта хажмдаги ишлар учун етишмасликка, хом-ашё ёнилги, энергетик база учун қўшимча маблағ ажратишни тақазо этади. Шунинг учун машина қурилишини ўзагидан модернизация қилиш керак-бу илмий итехник тараккиёт тезлаштиришни, халқ хўжалигини реконструкция қилишни хал этувчи шартдир. Шунинг учун йирик муддатни бош мақсадда ўсиб бораётган халқ манфаатини максимал қондиришни хисобга олиш керак.
Ташкил этилган ишлаб чиқариш потенциалидан интенсив фойдалниш, ишлаб чиқаришни ритимлилигига эришиш, жихозларнинг максимал юклаш, унинг ишини кўтариш, шу асосда хар бир жихозга, хар бир квадрат метр ишлаб чиқариш майдонига тўғри келувчи махсулот хажмини ошириш керак.
Ишлаб чиқаришни интенсификациялаш омилларидан бири унинг самарадорлигини кўтариш - иқтисодиёт тузилишни такомиллашдир.
Кўпроқ юқори ўсиш билан илмий-техник прогрессни таoминловчи тармоқ ва муваффакиятли социал масалаларни ечиш, ишлаб чиқариш ичидаги ишлаб чиқариш воситалари ва истемол предмети ўртасидаги пропорцияни яхшилаш, агросаноат комплекс тармоқларни ривожлантириш керак.
Инвестицион сиёсат капитал куйилмаларни самаралилигини кўтаришни таъминлашга қаратилган. Воситаларни тармоқ фойдасига қайта такомиллаш, социал талабни таoминловчи илмий техник прогрессни тезлаштиришни амалга ошириш олдинда турибди. Барча катта маблағларни ишлаб тўрган корхоналарни техник қайта қуроллаштиришга ва реконструкциясига қўшимча юк сифатида янги қурилишга йўналтирилиши керак.
3. Ташкилий-иқтисодий омиллар, бошқарув кўшилган холда.
Улар роли асосан ижтимоий ишлаб чиқариш ўлчамини ўсиши ва хўжалик боьланишларининг мураккаблашини кучайтиради. Хаммадан хам бу ривожланиши ва ишлаб чиқаришни ташкил қилишни самарали формаларини такомиллашуви-концентрациялаш, мухтасисларни, нусхалаштириш ва жамлаштиришдир.
Бундан буён ишлаб чиқаришни социал инфраструктурасини такомиллашуви орқали ишлаб чиқариш самарадорлиги даражаси ривожлантиришга таъсир этиш талаб қилинади.
Бошқаришда - бу режалаштириш, иқтисодий раьбатлантириш, барча хўжалик механизми бошқарув услуби ва такомиллаш формасининг ўзидир.
Режалаштириш-балансни ва режани реаллиги, режа кўрсаткичлар тизимини оптимал тузими, халқ хўжалигини дастлабки бўьинини (корхона, бирлашма, ташкилот) ушламаслик, аксинча улар фаолиятига кенг йўл очиш. Бу омиллар грухига турли қуришишдаги хўжалик хисоби режаси ва материал раьбатлантириш, материал жавобгарлик ва бошқа хўжалик хисоби иқтисодий манфатдорликларни кенг қўллашдир .
Бу масалаларни ечиш самараси хўжалик юритиш, ресурсни эхтиёт қилувчи техника ва технологияни яратиш, ва жорий этишда фан мухим рол ўйнаши зарур.
4. Ресурслар солиштирма сарфини камайтириш иқтисодиётни интенсификациялашда асосий жойни, ресурсларни солиштирма сарфини камайтириш махсулот сифатини оширишга тўғри келади.
Халқ хўжаликда олиб борилган иш натижаларининг техник-даражасини кўтариш, махсулот сифати ва бажариладиган иш натижаларининг замоновий талабларига жавоб бермайди. Бу вазифа барча халқлар вазифаси хисобланиши, доимо этибор ва назоратда намуна, хар бир мехнат жамоасига фаолиятига бахо беришда бош омили хисобланади.
Борлик имкониятлар барча омиллар бозор муносаблари шаклланиши шароитида ишлаб чиқариш самарадорлигини кўтариш тасирини кенгайтиради.
Халқ хўжалиги таркибини қайта кўради, истеъмолчиларни қайта шакллантиради, халқ хўжалигини асосий тармоқлари - саноат, қурилиш, транспорт ва алокани. Юқори технологик асосда, дунё илмий-техник даражаларида оркада қолган қолоқликни тугатиб, аралаш иқтисодиётга, тенг хукукли турли мулкчиликдаги давлат ва хусусий, хиссадорлик қўшма конхонага ўтиш, барча мулкчикни ривожланиши, иқтисодиётни соьлом ривожлантириш қайта туглантиради. Натижада бўларни хаммаси хисобига созлашуви, ривожланиши бозор хўжалигига, бу мехнат унумдорлигини ўсиши, ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини кўтариш, жамият бойликларини кўпайиши, халқ турмуш даражаси манфаатини кўтаришни шакллантиради.
5. Ишлаб чиқаришни комплекс механизациялаш ва автоматлаштириш, компpютерлаш.
Бу ишлаб чиқаришни барча учала томонидаги операция ва иш турларини ўзаро тўлдирган машиналар тизими, аппаратлар, приборлар, жихозларни кенг жорий этишдан иборат. У ишлаб чиқаришни интенсификациялаш, мехнат унумдорлигини ўстириш, ишлаб чиқаридиган мехнат улушини камайтириш. Мехнат шароитини янгилатиш ва яхшилаш ишлашини беради.
«Механизациялаш» термини асосан қайсидир хошгача машиналар қўлланилмаган бўьинларга, улар ўрнига машиналарни қўллаш билан қўл мехнатни сиқиб чиқариш тушинилади.
Келгуси ривожланиш боскич-капитал механизациялаш бўлиб, бунда яъни нафақат асосий ролpни қўшимча технологик жараённи барча операцияларидаги қўл мехнатни комплекс механизацияга алмашади. Шунинг учун комплекс механизациялаш кўп даражада комплекс бўлмаганига қараганида технологик жараёнлар ва ишлаб чиқаришни такомиллашга ёрдам беради, боиси келишик механизациялашда хам қўл мехнати қолади.
Ишлаб чиқаришни механизациялаш даражаси турли кўрсаткичлар билан бахоланади.
Ишлаб чиқариш механизациялаш коэффиценти - бўлган, машина ёрдамида ишлаб чиқарилган махсулот хажмини, махсулотни умумий хажмига нисбати билан ўлчанади.
Ишларни механизциялаш коэффиценти-ўлчам, бу механизациялашган усул билан -бажарилган мехнат сонини (одам ёки одам соат), жами берилган махсулот хажмини ишлаб чиқариш мехнат сарфи умумий суммасига нисбати билан ўлчанади.
Мехнатни механизациялаш коэффиценти-ўлчам, бу механизациялаш ишлари билан банд бўлган ишчилар сонини, корхонани берилган участкасидаги умумий ишчилар сонига нисбати билан ўлчанади.
Ишлаб чиқаришни автоматлаш-бу қайта ишлаш, энергиядан фойдасини ва узатиш, материаллар ёки маълумотларни олиш жараёнида одам мехнатини тўлик ёки қисман техник воситаларга алмаштиришни қўллашдир. Автоматлаштириш, қисман автоматлаштириш яъни маълум операция ва жараёнларни эгаллаш ёки комплекс барча иш қисмларни автоматлаштириш билан фарқланади.
Ишлаб чиқаришни комплекс автоматлаштириш, (асосий ва ёрдамчи операцияларни) машина қурилишда стандартларни комплекс автоматлаштириш ЭВМ қўллаш билан стандартларни мехнат унумдорлиги В марта, станок-сонини 7 баробар қисқартириш имконини яратади.
Компьютерлаш-бу ишлаб чиқаришни техник қайта қуроллаштириш асоси, унга қарашли шароитни самарадорлигини оширишдир. ЭВМ ва техник компpютерлар, машина ва жихозлар, ўлчов, созловчи ва ахборот тизимлари, лойиха компpютерларни сонлари, ва илмий тажрибалар, ахборот хизматларини амалга ошириш ўқитиш ва кўп бошқалар базасида микрожараёнларни ташкил қилишда, жамоа ва индивидуалp мехнат унумдорлигни кўтаришни таъминлаш, хар томонлама шахсни салмоьи ривожланиши учун шароит яратади.
Ишлаб чиқаришни химоялаштириш-бошқа зарурий илмий техник йўналиши, бўлиб қайсини, ишлаб чиқаришдаги химиявий технологик, хом-ашё, материаллар, буюмларни иккаласини сертификациялаш мақсадида, янги турдаги махсулот олиш ва улар сифатини ошириш, самарадорлигни ошириш ва мехнатни асраш, унинг шароитини енгиллатишни такомиллашни кўзда тутади.
Ўзлаштириш учун саволлар.

1. 
   Ишлаб чиқариш самарадорлиги деганда нимани тушунасиз?
   
2. 
   Мехнат унумдорлиги нима?
   
3. 
   Иқтисодиет режими нима?
   
4. 
   Ишлаб чиқаришни механизациялаш деганда нимани тушунасиз?
   
5. 
   Ресурсларни солиштирма сарфини камайтириш кай тарзда олиб борилади?
   

6. 
   Ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий омиллари.
   
7. 
   Иқтисодиёт - режими, иқтисодий тузилишни такомиллаштириш.
   
8. 
   Ташкилий-иқтисодий омиллар, бошқарув кўшилган холда, ресурслар солиштирима сарфини камайтириш.
   
9. 
   Ишлаб чиқаришни механизациялаш ва автоматлаштириш, компpютерлаш.
   

10) Иқтисодиетни интенсификациялаш