Kredit mexanizmi, tarkibi elementlari, ilmiy va nazariy yondashuv

Kredit
bahosi

Kreditlash uchun jalb qilingan mablag`lar qiymati

bankning operatsion xarajatlari

bankning risk ustamasi

bankning foiz marjasi


= + + +

• 
  
• 
  Berilgan komponentlardan har biri kredit summasiga nisbatan yillik fois shaklida aks ettirilishi mumkin. “Qiymat plyus” modeli oddiyligi va tezkorligi bilan ajralib turadi. Lekin uning kamchiligi sifatida bank o`z xarajatlarini aniqlash jaroyoning texnik jihatdan murakkabligi va boshqa kreditorlar tomonidan taklif qilinadigan foiz stavkalar, ya`ni raqobat omilining xisobga olinmasligidir. Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlarbo`yicha foiz stavkalari Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasiga yuqoridagi keltirib o`tilgan komponentlarning mos foizlarni qo`shish orqali keltirib chiqariladi. Masalan, bank o`z mijozidan 20 mln so`mlik kredit buyurtmasini oldi va bazaviy stavka 12 foizni tashkil qilsin. Kreditni rasmiylashtirish va nazorat qilish bo`yicha operatsion xarajatlar tahlil natijasida kredit summasining 2 foizini tashkil qilishi aniqlandi. Kredit boshqarmasi kredit riski bo`yicha 2-6 foiz miqdorida ustama o`rnatilishini belgilab qo`ydi. Bank esa foiz marjasini 2 foiz deb belgiladi. Shundan kelib chiqib, tijorat banki kreditining bahosi 18 foizni, ya`ni (12+2+2+2)ni tashkil qilishini hisoblab chiqdik.
  
• 
  “Baho yetakchiligi” modeli 1930-yillardagi buyuk depressiya davrida AQSHning eng yirik banklari “praym-rayt” (bazaviy yoki ma`lumot stavkasi) nomi bilan mashhur bo`lgan kreditlar bo`yicha unifikatsiyalashgan foiz stavkasini hamda qisqa muddatli kreditlar bo`yicha kreditga layoqatliligi yuqori ishonchli mijozlarga taklif qilinadigan eng past stavkani o`rnatishni joriy etdilar.
  
• 
  Ayni vaqtda AQSHda “praym-rayt” stavkasi tijorat banklari amaliyotida yetakchi stavka bo`lib, kredit bo`yicha o`z stavkalarini doimiy ravishda e`lon qilib boradigan yirik banklarning, ya`ni “pul markazlari” tomonidan e`lon qilinadigan stavkasi hisoblanadi. Har qanday qarz oluvchiga beriladigan kredit bo`yicha haqiqatdagi foiz stavka quyidagicha hisoblanadi:
  
• 
  
  Ks=Bs+U+Rm
  
  
• 
  bu yerda:
  
• 
  Ks – kredit foiz stavkasi;
  
• 
  Bs – bazaviy yoki praym-rayt stavkasi (bank marjasi hisobga olingan holdagi);
  
• 
  U – ustama, birinchi sinfga kirmaydigan mijozlarga majburiyatlarni bajara olmasligi uchun qo`yiladigan ustama;
  
• 
  Rm – risk mukofoti.
  

Oxirgi paytlarda rivojlangan davlatlar bank tizimida vujudga kelgan, ” Baho yetakchiligi”modelining yana bir shakli sifatida <> deb ataluvchi stavkalar kredit foizlarini hisoblashda qo`llanilmoqda. Buning mazmuni shundaki, bank mijozga suzib yuruvchi stavkada kredit berganda bazaviy stavkalar o`zgargan sharoitda ham o`zgarmaydigan kreditning maksimal foiz stavkasi hisoblanadi. Ammo banklar o`zlarining kredit shartnomalarida “kep” stavkalarini o`rnatishda ehtiyot bo`lishlari zarur. Yuqori foiz stavkalarini ushlab turishning uzoq davri, suzib yuruvchi foiz stavkalari bo`yicha riskning qarz oluvchidan kreditorga o`tib ketishi ham kuzatiladi.

•