Kredit mexanizmi, tarkibi elementlari, ilmiy va nazariy yondashuv

8-jadval
AT “Aloqabank” majburiyatlari tarkibi
va dinamikasi (ming so'm)³⁰

Ko'rsatkichlar	01.01.2013	Ulushi (%)	01.01.2014	Ulushi (%)	O'tgan yilga nisbatan
					(Q;-)	%
Majburiyatlar	523 757,7		567 790,8		44 033	108,4%
Shu jumladan, depozitlar jami:	437 897,3	100%	492 812,1	100%	54 915	112,5%
Talab qilib olinguncha bo'lgan depozitlar	123 545,1	28,2%	168 232,1	34,1%	44 687	136,2%
Jamg`arma depozitlar	47 619,9	10,9%	27 719,9	5,6%	-19 900	58,2%
Muddatli depozitlar:	80 226,6	18,3%	130 560,0	26,5%	50 333	162,7%
- jismoniy shaxslar	19 942,8	4,6%	60 479,3	12,3%	40 536	303,3%
- yuridik shaxslar	60 283,8	13,8%	70 080,8	14,2%	9 797	116,3%
Depozit sertifikatlari	52 200,0	11,9%	19 300,0	3,9%	-32 900	37,0%
Chiqarilgan bank obligatsiyalari	9 000,0	2,1%	12 000,0	2,4%	3 000	133,3%
Banklararo depozitlar	71 500,0	16,3%	80 084,6	16,3%	8 585	112,0%
Boshqa depozitlar	53 805,6	12,3%	54 915,5	11,1%	1 110	102,1%

Yuqoridagi jadval tahlil natijalari shuni ko'rsatadiki, 2014-yil 1-yanvar holatiga bank tomonidan aholi hamda yuridik tashkilotlardan jalb qilingan depozitlar miqdori 492,8 mlrd. so'mni tashkil etib, o'tgan yilga (437,9 mlrd. so'm) nisbatan 54,9 mlrd. so'mga yoki 112,5 foizga o'sgan.Mamlakatimizbanklaridepositoperatsiyalaridamuddatlivajamg`armadepozitlarningulushihamortibbormoqda. AT “Aloqabank”dahammuddatlidepozitlarhajmi 2014-yil 2013-yilganisbatan 50 333000 so`mgayoki 162,7 foizgao`sganliginikuzatishmumkin. Yanabirquvonarlitarafimuddatlidepozitlarichidajismoniyshaxslardanjalbqilingandepozitlarhajmiyuqoriya`ni 2014-yilda 2013-yilganisbatan 40536000 so`mgayoki 303,3foizhisobigaoshganligiyaxshinatijahisoblanadi.
9-jadval
AT “Aloqabank” kredit portfelining tarmoqlar bo`yicha tuzilmasi,
(2013-yil 1-yanvar holatiga)³¹

Tarmoq nomi	Mlrd so`m	Ulushi
Sanoat	134,05	33
Qishloq xo`jaligi	48,75	12
Transport va aloqa	60,93	15
Qurilish	77,18	19
Savdo va umumiy ovqatlanish	28,44	7
Moddiy-texnika ta`minot	16,25	4
Maishiy va uy-joy kommunal xizmatlar	20,31	5
Boshqa tarmoqlar	20,31	5
Jami	406,22	100

2013-yildavomidaAT“Aloqabank”kreditportfelinidiversifikatsiyaqilishsiyosatiniqo`llaganholdaiqtisodiyotningustuvortarmoqlarinirivojlantirish, xo`jalikyurutuvchisubyektlarnikreditlashyo`libilanqo`llab-quvvatlashbo`yichasamaraliishlarniamalgaoshirdi. Xususan, sanoattarmog`igaajratilgankreditlarjamikreditlardagiulushi 33 foiznitashkilqilganliginiko`rishmunkin. Qishloqxo`jaligitarmog`iga 48,75mlrdso`mkreditlarya`nijamikreditportfelining 12 foizinitashkiletgan. Banktomonidanberilgankreditlarningumumiykreditportfelidagiulushiijobiybo`lib, belgilangannormadano`tibketmaganligini 2013-yillikhisobotma`lumotlaridanko`rishimizmumkin.

5-rasm.AT “Aloqabank” kredit portfelining tarmoqlar bo`yicha tasnifi<sup>32</sup>
Boshqa tarmoqlarnig ulushi jami kreditlar tarkibining 5 foizini tashkil etgan. Kreditlash jarayonida mahalliy xom ashyova resurslarni qayta ishlashga yo`naltirilgan ishlab chiqarish korxonalarni yaratish, iqtisodiyotning real sektorini kengaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlash, mahalliy ishlab chiqaruvchilar faoliyatini rivojlantirishni qo`llab-quvvatlash maqsadida kreditlar hajmini oshirishga alohida e`tibor berilmoqda.
Shu yerda shuni ta`kidlash kerakki, AT “Aloqabank” kredit portfeliningtarmoqlar bo`yicha tasnifida bir tarmoqdagi kreditlar ulushi juda yuqori. Bu esa kredit riskini yanada oshirishga olib kelishi mumkin. Bankning boshqa tarmoqlardagi kredit qo`yilmalari xususan, savdo va umumiy ovqatlanishda 7 foiz, moddiy texnika ta`minoti sohasiga 4 foiz, maishiy uy-joy kommunal xizmatlar sohasiga umumiy kredit qo`yilmalar tarkibining 5 foiz miqdorda kreditlar ajratilgan. Bizning fikrimizcha, bank kredit portfelidagi kata ulushga ega bo`lgan sohalarga umumiy kredit qo`yilmalarning 25-30 foizidan ortiq miqdorda kreditlar ajratmasligi lozim.
Quyidagi jadvalda esa “Asaka” bank kredit portfeli bilan tanishib chiqamiz.
10-jadval
"Asaka" DAT banki kredit portfelining tarmoqlar bo'yicha tasniflanishi (mln. so'mda)³³

№	Kreditlangan tarmoqlar	31.12.2013		31.12.2012
		summa	foizda	summa	Foizda
1	Sanoat	1 877 694	60	1 523 948	59
2	Savdo	455 388	15	291 479	11
3	Jismoniy shaxs	209 376	7	180 254	7
4	Komunal xizmati	151 840	5	152 667	6
5	Kishloq xo’jaligi	128 721	4	33 609	1
6	Qurilish	118 175	4	60 184	2
7	Transport va aloqa	102 830	3	209 226	8
8	Boshqa	67 334	2	126 508	5
	Jami	3 111 358	100	2 577 875	100

Jadvalma'lumotlaridanko'rinibturibdiki, kreditlarningasosiyqismisanoatvasavdosohalargasohasikreditlarigato'g`rikeladi. Jumladan, 2013-yil 31-dekabrxolatigaushbuyo'naltirilgankreditlarningkreditqo`yilmalariumumiyhajmidagisalmog`i 75 % tashkilqildi. Mamlakatimizko`pginabanklariqatori"Asaka" DAT banki kredit portfelining tarmoqlar bo'yicha tasniflanishidasanoatsohasigaajratilgankreditlarsalmog`ianchayuqori. Birgina 2013-yildasanoattarmog`iga 60 foiz, savdosahasigaesa 15 foizkreditlarajratilgan. 2012-yilganisbatansanoatsohasigaajratilgankreditlarhajmi 1 foizga, savdotarmog`igaajratilgankreditlarsalmog`iesa 4 foizgao`sganliginikuzatishmumkin.Boshqatarmoqlargaajratilgankreditlar 2013-yilumumiykreditportfelining2foizinitshkilqilgan.Lekin ushbu bankda ham boshqa tarmoqlarga ajratilgan kreditlar hajmi uncha yuqori emas.

Bizningcha, bank boshqa tarmoqlarga ham maqsadli tarzda kreditlar hajmini oshirishi lozim. Bu orqali bank faqat bir sohaga emas, balki iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga ham o`z xissasini qo`shadi.

Ushbu diagrammada “Asaka” tarmoqlar bo`yicha kreditlarning taqsimlanishini yaqqol ko’rishimiz mumkin.

6-rasm "Asaka" DAT banki kredit portfelining tarmoqlar bo'yicha tasniflanishi³⁴
Ammo Asaka" DAT bankning 2013-yilga mo`ljallangan kredit siyosatida kreditlarning bitta sohada to'planishi kredit portfeli umumiy summasining 25 foizidan oshmasligi lozim. Keyingi o'rinda jismoniy shaxslarga berilgan kreditlar egallaydi 7 %. Qolgan sohalarning ulushi juda ham kam. Bu esa bankda kredit riskini oshishiga olib kelishi mumkin.
Banklarning umumiy kapitali va depozitlar bazasining yanada mustahkamlanishi banklarning ichki manbalar hisobiga kreditlash va investitsiyalash imkoniyatlarini kengaytirish orqali mamlakat iqtisodiyotining yuqori sur'atlarda o'sishini moliyaviy qo'llab-quvvatlashga xizmat qilmoqda. Hususan, tijorat banklarining jami aktivlari hajmi 2014-yilda 2013-yilga nisbatan 28,2 foizga oshib, 2015-yilning 1-yanvar holatiga ko'ra, 56,2 trln. so'mga etdi.
Shunday qilib bank ssudalar bo‘yicha to‘lay olmaslik riskini o‘z zimmasiga oladi. Foiz nafaqat pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirishda, shuningdek, kredit siyosati munosabatlarini boshqarishda ustuvor iqtisodiy vosita vazifasini bajaradi.

7-rasm. Tijorat banklarining kredit qo`yilmalari dinamikasi³⁵

2014-yilda tijorat banklarining kredit qo'yilmalari umumiy hajmi 2013-yilga nisbatan 31,2 foizga o'sib, 2015-yilning 1-yanvar holatiga ko'ra, 34,8 trln. so'mni tashkil etdi. 2014-yil mobaynida korhonalarni modernizatsiya qilish, texnologik va texnik jihatdan qayta jihozlash maqsadlariga tijorat banklari tomonidan jami 8,5 trln. so'm yoki 2013-yilga nisbatan 1,2 barobar ko'p investitsion kreditlar ajratildi.

Amalga oshirilgan tadbirlar natijasida 2014-yil davomida tijorat banklari tomonidan mazkur soha sub'ektlariga barcha moliyalash manbalari hisobidan ajratilgan kreditlari hajmi 2013-yilga nisbatan 1,3 barobarga oshib, qariyb 9,2 trln. so'mni tashkil etdi.


11-jadval