Криминология

Субъектив томондан одам ўлдириш қасддан ёки эҳтиёт­сизлик билан содир этилиши, айбнинг шакллари турлича бўлиши мумкин, аммо айб мавжуд бўлиши лозим. Ушбу қилмиш эгри қасд билан ҳам содир этилиши мумкин¹.
Айбдорни одам ўлдирганлиги учун жавобгар қилиш учун айб, яъни жиноят тўғри қасддан ёки эгри қасд орқали содир этилганлигини аниқлаш зарурдир. Ўлим айбдорнинг қонунга хилоф ҳаракати туфайли рўй бермаган бўлса, у ўлим рўй берганлиги учун жавобгарликка тортилмайди.
Қасддан одам ўлдиришга суиқасд қилиш фақат тўғри қасд билан содир этилиши мумкин, чунки бунда айбдор ўз қилмишининг ижти­моий хавфли хусусиятини англаган, жабрланувчининг ўлимига кўзи етган ва ўлимини истаган бўлади, бироқ ўлим айбдорга боғлиқ бўлма­ган ҳолатларга кўра (жабрдийданинг фаол қаршилиги, бошқа шахслар­нинг аралашуви, жабрланувчига ўз вақтида тиббий ёрдам кўрса­тилганлиги ва ҳ.к. туфайли) юз бермайди¹.
Ушбу жиноятнинг содир этилишида субъектив томон­дан мотив ва мақсаднинг аҳамияти каттадир. Мотив ва мақсад қилмишнинг квалификациясига бевосита таъсир кўрсатади. Ўзбекистон Респуб­ликаси Олий суди Пленуми­нинг юқорида таъкидланган қарорида: «Содир этилган ҳаракатни тўғри баҳолаш ва жазо тайинлаш учун одам ўлдиришнинг сабаблари, мақсади ва усули муҳим аҳамиятга эга эканлигини назарга олиб, судьялар барча ҳолларда, бу ҳолатларни аниқ­лашлари зарурдир. Шунинг билан бирга­ликда ҳукмда судлар томо­нидан қилинган хулосаларни асословчи аниқ далиллар келти­рилиши керак»² деб тушун­тириш берилган. Масалан, жиноятнинг ўч олиш, рашк мотиви билан содир этилганлиги аниқланса, айбдорнинг қилмиши ЖК 97-моддаси 1-қисми билан; одам ўлдириш ғараз нияти­да, безорилик оқибатидаги мотив билан содир этилган бўлса, қилмиш жазони оғирлаштирувчи ҳолат сифатида ЖК 97-моддаси 2-қисми билан квалификация қилиниши лозим.
Одам ўлдириш тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишда айбдорнинг руҳий ҳолати ҳам инобатга олиниши лозим. Бундай шарт айбдорнинг кучли руҳий ҳаяжон ҳолатида (ЖК 98-моддаси) содир этган қилмиши­ни квалификация қилишда муҳим роль ўйнайди.
ЖК 97-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноятнинг субъекти 13 ёшга тўлган ақли расо жисмоний шахсдир, 97-модда­нинг 1-қисмида жавобгарлик белгиланган қасддан одам ўлдиришнинг субъекти 14 ёшга тўлган ақли расо жисмоний шахсдир. Кучли руҳий ҳаяжон­ланиш ҳолатида одам ўлдириш (ЖК 98-моддаси); онанинг ўз чақало­ғини қасд­дан ўлдириши (ЖК 99-моддаси); зарурий мудофаа чегараси­дан четга чиқиб, қасддан одам ўлдириш (ЖК 100-моддаси); ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлашнинг зарур чоралари чегарасидан четга чиқиб, қасддан одам ўлди­риш (ЖК 101-моддаси); эҳтиётсизлик орқасидан одам ўлдириш (ЖК 102-моддаси); ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш (ЖК 103-моддаси) жиноятларининг субъекти 16 ёшга тўлган ақли расо жисмоний шахсдир.