Kristallografiya va mineralogiya

15.1. Minerallar rangi 
Minerallarning rangi juda turli-tuman bo‘lganligi uchun, u minerallarni 
aniqlashda eng muhim diagnostik belgilardan bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun 

---

61 
ayrim minerallarning nomi uning rangiga qarab qo‘yilgan. Masalan, lazurit va 
azurit minerallarining rangi ko‘k bo‘lganligi uchun ularning nomi fransuzcha – 
azur, ko‘k degan so‘zdan olingan, xloritning rangi yashil bo‘lganligi uchun u 
grekchadagi, xloros – yashil degan so‘zdan olingan, rubin qizil bo‘lganligi uchun, 
lotincha ruber – qizil so‘zidan olingan, rodonit pushti bo‘lganligi uchun grekcha 
rodon – pushti so‘zidan olingan, auripigment sariq bo‘lganligi uchun, lotincha 
aurum – oltin so‘zidan olingan. Minerallarning rangi muhim belgi bo‘lganligi 
uchun bunga o‘xshash misollarni ko‘plab keltirish mumkin. 
Minerallarning rangini tekshirib aniqlash muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi 
uchun, ularning kelib chiqish sabablarini aniqlash fizika va kristallokimyo fanlari 
erishgan katta ma’lumotlar tufayli ancha ilgarilab ketdi. 
Tabiiy jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan minerallarning rangi, kelib chiqishi 
sabablariga ko‘ra, uch xil bo‘ladi: idioxromatik, alloxromatik, psevdoxromatik. 
Idioxromatik rang. Grekcha «Idios»- o‘ziniki degan ma’noni bildiradi. 
Tabiatda uchraydigan ko‘pgina minerallarning rangi ularning qanday kimyoviy 
elementlardan tashkil topganligi va ularning atom, ion va molekulalari bir-biri 
bilan qanday bog‘langanligi asosida kelib chiqadi. Masalan: FeO¹Fe
2
O
3
– 
magnetitga qora rang beradi, FeS
2
– piritga somonsimon sariq rang, HgS – 
kinovarga qizil rang beradi. Minerallarning bu o‘ziga xos rangi idioxromatik rang 
deyilib, turli sabablar orqali kelib chiqadi.
Ko‘pgina minerallar rangining yuzaga kelishi, o‘sha birikma tarkibida rang 
beruvchi xromofor elementlar borligi bilan bog‘liqdir. Bunday rang beruvchi 
xromofor elementlarga Ti, V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, W, Mo, U, Cu, TR kiradi. 
Xromofor ya’ni rang beruvchi elementlarning eng yorqin misoli xrom 
bo‘lib, uning nomi grekcha – «xrom» - rang, bo‘yoq so‘zidan olingan. Necha 
valentli xrom ishtirok etishiga qarab, bu element mineralga yashil yoki qizil rang 
beradi. Bundan tashqari yuqorida ko‘rsatilgan elementlardan eng asosiylari bo‘lib 
Fe
+2
, Fe
+3
, Ti va marganets hisoblanadi. Ayrim hollardagina minerallarning rangi 
Ni, Cu, V, Co borligi bilan bog‘liqdir. 

---

62 
Temir eng kuchli xromofor elementlardan biri bo‘lib, u uch valentli kation 
holida mineral tarkibida ishtirok etganida u mineralga qo‘ng‘ir-qizil rang beradi. 
Ikki valentli temir esa uch valentliga nisbatan kuchsiz hisoblanib u o‘zi ishtirok 
etgan minerallarga yashil rang beradi. Ayrim paytlarda temir ishtirok etgan 
minerallarning rangi sarg‘ish qo‘ng‘ir bo‘ladi, bu gidroksil gruppaning ishtirok 
etishi bilan bog‘liq bo‘lib, u temir uch oksidni rang berish qobiliyatini kuchaytirib, 
ikki valentli temirning ta’sirini kamaytiradi. Ikki valentli va uch valentli temir 
baravariga mineral tarkibida ishtirok etganida mineral rangi qo‘ng‘irdan 
yashilgacha bo‘ladi. 
Titan mineral tarkibida uch valentli holida ishtirok etganida, u mineralga 
binafsha rang beradi. 
Marganets mineral tarkibida uch valentli holida ishtirok etganida, u 
mineralga qizil rang beradi. 
Nikel mineral tarkibida ikki valentli holatda yashil va sariq rang beradi. 
Uch valentli vanadiy mineralga yashil rang beradi. 
Mis ioni mineralga yashil va ko‘k rang beradi, bularni qaysi rangda ko‘proq 
bo‘lishi mineral tarkibidagi kristalizatsion suv miqdori bilan bog‘liqdir. 
Kobalt mineral tarkibida olti valentli holda ishtirok etganda qizil rang berib, 
to‘rt valentli holatda ko‘kimtir rang beradi.