Kristallografiya va mineralogiya

Kvars – SiO
2
  
Nomining kelib chiqishi noma’lum.
Kimyoviy tarkibi: Si – 46,75%; O – 53,25%. Rangsiz shaffof xillarigina 
nazariy tarkibiga javob bersa kerak. Sutdek oq va boshqa ranglilari tarkibida ozmi-
ko‘pmi har xil gazsimon, suyuq va qattiq moddalar: CO
2
, H
2
O, uglevodorodlar, 
NaCl, CaCO
3
ishtirok etadi.
Singoniyasi trigonal, simmetriya ko‘rinishi trigonal-trapetsoedrik – L
3
3L
2
. 
Fazoviy gruppasi: a
0
=4,903; c
0
=5,393.
Kristallarining qiyofasi cho‘zinchoq prizmatik, qo‘shaloq kristallari har xil 
qonuniyat asosida o‘sgan bo‘lib, juda ko‘p uchraydi, va quyidagicha ataladi: 1) 
Dofiney tipidagi qo‘shaloq kristallari bir-biri bilan shu qadar mukammal 
o‘sishadiki, natijada oddiy kristallarga o‘xshab qoladi; 2) Braziliya tipidagi 
qo‘shaloq kristali dofiney tipidagi qo‘shaloq kristalidan shu bilan farq qiladiki, 
undagi trapetsoedr yonlari ikki marta ko‘p bo‘lib biroz boshqacharoq: biri 
ikkinchisining vertikal tekislikdagi aksi kabi joylashgan; 3) Yapon tipidagi 
qo‘shaloq kristallari trigonal dipiramida bo‘yicha hosil bo‘ladi, bunda yakka 
kristallar bir-biriga 84° 34´ li burchak hosil qilib o‘sadi.
Kvarsni rangi har xil bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha suvdek shaffof bo‘ladi. 
Sinishi chig‘anoqsimon. Ulanish tekisligi yo‘q. Qattiqligi 7. Solishtirma og‘irligi 
2,65. Optik xususiyatlari: Ng-1,553, Nm-1,544. Ng-Nm=0,009. Kvarsni xarakterli 
belgilaridan biri p’ezoelektrik xususiyatidir. Kvarsni juda ko‘p xillari ma’lum 

---

162 
bo‘lganligi uchun biz mineralogik toza va aralashmalar aralashgan xillari ustida 
to‘xtalib o‘tamiz. Kvarsni mineralogik toza xillari quyidagilarga ajratiladi: shaffof, 
kam shaffof va shaffof emas. Shaffof xillariga tog‘ xrustali (rangsiz) (20.5, 20.6-
rasmlar), ametist (binafsha kvars) (20.7, 20.8-rasmlar), rauxtopaz (tutun rang 
kvars) (20.9-rasm), ssitrin (sariq kvars) kiradi. Kam shaffof xillariga morion (qora) 
(20.10-rasm), pushti va sutrang kvarslar kiradi. Shaffof emas xillariga temirli va 
oddiy kvars kiradi. Kvarsni boshqa minerallar aralashgan xillariga quyidagilar 
kiradi: 1) prazem – yashil kvars, bu rangni aralashma sifatida kirgan aktinolit yoki 
xlorit beradi. 2) avantyurin – tillasimon tovlanib turadigan qo‘ng‘ir-qizil kvars, bu 
rangni aralashma sifatida kirgan slyudalar, getit va temir slyudkalar beradi. 3) 
mushuk ko‘z – asbest aralashmasi bilan ipaksimon tovlanadigan yashil kvars. 4) 
yo‘lbars ko‘z – tilladek tovlanadigan qoramtir jigarrang kvars. 5) burgut ko‘z – 
krokidolit aralashgan ko‘k kvars.
Kvarsni aniqlashda diagnostik belgi bo‘lib kristallarini qiyofasi, yaxlit 
agregatlarida ulanish tekisligini yo‘qligi, chig‘anoqsimon sinishi va shishasimon 
yaltirashi xizmat qiladi. Rentgenogrammadagi asosiy chiziqlari: 3,34; 1,813; 
1,539. Kislotalarda erimaydi. Dahandam alangasida erimaydi.