L. B. Okun Elementar bóleksheler

Mayoran neytrinosı — haqıyqıy neytral bolǵan neytrino, spini ½ ge teń hám zaryadlıq 
túyinleslikte ózi ózine ótetuǵın bólekshe. Bunday haqıyqıy neytral bolǵan neytrinonıń teoriyası 
italiyalı fizik Ettore Mayoran (1906—1938) tárepinen usınıldı. Eger neytrinonıń massası nolge teń, 
al ázzi tásirlesiwlerde olar tolıǵı menen boylıq polyarizaciya menen shıǵarılatuǵın bolsa, mayoran 
neytrinosı ádettegi boylıq eki qurawshıǵa iye bolǵan veyel neytrinosınan ayırmashılıǵı joq 
(neytrinolar shep polyarizaciyaǵa, al antineytrino oń polyarizaciyaǵa iye). Biraq, eger neytrinonıń 
massası nolge teń bolmasa, onda mayoran neytrinolarınıń teoriyası bir qatar ózine tán 
boljawlarǵa alıp keledi. Olardıń biri qos beta-ıdırawdıń bar bolıwı. 
Mayoron — zatlar menen júdá ázzi tásirlesetuǵın massaǵa da (yamasa júdá jeńil), spinge de 
iye emes gipotezalıq neytral bólekshe. Mayoronnıń bar bolıwı leptonlıq zaryadtıń saqlanıwı 
spontan buzılıwdıń nátiyjesinde neytrino mayoran massasına iye bolatuǵın bazı bir teoriyalıq 
modeller tárepinen boljanadı. 
Massa — bóleksheni yamasa bóleksheler sistemasın táriyipleytuǵın relyativistlik-invariant 
shama. Massa 𝑚 energiya 𝐸 hám impuls 𝑝 arqalı bılayınsha ańlatıladı: 
𝑚
2
𝑐
4
= 𝐸
2
− 𝒑
2
𝑐
2
. 
Bul ańlatpada 𝑐 arqalı jaqtılıqtıń tezligi belgilengen. 𝑐 = 1 teńligi orınlı bolatuǵın birliklerdiń 
relyativistlik sistemasında 
𝑚
2
= 𝐸
2
− 𝒑
2
. 
Geypara waqıtları 𝑚 shamasın 𝐸/𝑐
2
qa teń bolǵan "qozǵalıstaǵı massadan" ayırıp kórsetiw 
ushın "tınıshlıqtaǵı massa" dep ataydı. Bul túsiniktiń ekewi de eskerdi. Olar salıstırmalıq teoriyası 
dóretilgen dáwirlerden qalǵan túsinikler bolıp tabıladı. Sol waqıtları relyativistlik bólekshelerdi 
táriyiplew ushın geypara jaǵdaylarda relyativistlik formulalardan, solardıń ishinde 𝒑 = 𝐸𝒗/𝑐
2
formulasınıń ornına 𝒑 = 𝑚𝒗 formulasınan paydalanıldı. Házirgi waqıtları "tınıshlıqtaǵı massa" 
hám
"qozǵalıstaǵı massa" túsinikleri fizika boyınsha mańızlı kitaplarda derlik ushıraspaydı. Biraq, 
kópshilikke arnalǵan kitaplarda jiyi ushırasadı. Lorenclik invariant ushın da, lorenclik vektordıń 
qurawshıları ushın da bir "massa" atlıǵın paydalanıw júdá sátsiz. Usınıń menen bir qatarda bir 
shamanı (bul jaǵdayda energiyanı) eki terminniń járdeminde ataw aqılǵa muwapıq kelmeydi: 
qanday birliklerde ólshesek te energiya bolıp qala beredi. Ásirese, 𝑐 = 1 sistemasında 
"qozǵalıstaǵı massa" túsinigi kúlkili bolıp kórinedi. 
Gravitaciyalıq tartılısqa kelsek, onda ol massaǵa emes, al tartılıs bólekshelerdiń energiya-
impuls tenzorına proporcional. Joqarıda atap ótilgenindey, massa emes, al energiya hám impuls 
gravitaciyalanadı; sonlıqtan massaǵa iye bolmaǵan fotonlar gravitaciyalıq maydanda óziniń jolın 
mayıstıradı.