Laboratoriya jumislari boyinsha qollanba

Yarim o`tkizgishli diodtin` vol`t-amperli xarakteristikasin aniqlaw usili.
Jumistin` maqsetiU` Yarim o`tkizgishli diodtin` du`zilisin ha`m tu`rlerin u`yreniw. Yarim o`tkizgishli diodtan o`tetug`in toktin` og`an berilgen kernewge baylanislilig`in u`yreniw ha`m tekseriw.
Kerekli a`sbap-u`skeneler: Turaqli tok deregi, reostat, voltmetr, am`permetr, yarim o`tkizgishli diod (D 7 J yaki D 226), elektr gilti ha`m basqa ja`rdemshi qurallar.

Diod- elektr togin bir ta`repleme o`tkiziw qa`siyetine iye bolg`an elektron a`sbab esaplanadi. Diodlar eki tu`rli: ha`mkkumli (shiyshe ballong`a jaylastirilg`an eki elektrodli elektron lampa) ha`m yarim o`tkizgishli (ultani - germaniy ha`m kremniy kristallari) boladi. Germaniy bir tekli kristalli

1-su`wret. Germaniy tiykarindag`i yarimo`tkizgishli diodtin` du`zilisi

tiykarinda jasalg`an diodlardin` birine D 7J (J ha`ribi ornina basqa ha`riplerde boliwi mu`mkin) misal bola aladi. Diod to`mendegi du`ziliske iye (1-su`wret)U` germaniy monokristalllinan jasalg`an plastinka (a) dan ibarat bolip, onin` bir jag`ina bir tamshi indiy (b) kepserlengen. Bir-birinen shegara menen ajiralip turatug`in elektron (n) ha`m gewekli (p) o`tiziwshen`likke iye bolg`an eki qatlam payda etiledi. Bul qatlam elektr togin bir ta`repleme o`tkiziw qa`siyetine iye.

Germaniy plastinkasi metall korpus (g) ultang`a qalayi menen da`nekerlengen ha`m ol teris polyus esaplanadi. Ekinshi kontakt (b) indiy tamshisina jalg`ang`an ha`m ol on` polyus esaplanadi. Ol shiyshe izolyator arqali korpustan izolyatsiyalang`an.
Diodtin` ushlari paneldegi G`on`G` ha`m G`terisG` belgiler menen belgilengen eki qisqishqa jalg`ang`an. Sirtqi elektr maydan bolmag`an jag`day ushin elektronli ha`m gewekli yarim o`tkizgishlerdin` qon`silas qatlaminda elektr maydan payda boliwin qarap shig`amiz. Elektronlardin` jilliliq energiyasinin` kjumisi halatina tuwri keliwshi energiyadag`i qozg`alisi sebepli elektronlar gewekli yarim o`tkizgish penen shegaralas qatlamda toplanadi, gewekler bolsa gewekli yarim o`tkizgishke qon`si elektronli yarim o`tkizgish qatlaminda toplanadi. Sonin` ushin elektronli yarim o`tkizgish 2 menen shegaralas bolg`an gewekli yarim o`tkizgish 1 qatlam teris potentsialg`a iye boladi (2 –su`wret). Gewekli yarim o`tkizgish 1 menen shegaralas bolg`an elektronli yarim o`tkizgish 2 bolsa on` potentsialg`a iye boladi. Elektrongewekli o`tiwge tikkeley jabisip turg`an elektronli ha`m gewekli yarim o`tkizgishler qaplami arasinda potentsiallar ayirmasi payda boladi.

2- su`wret

Sonin` menen birge, elektr maydani payda boladi. Qanday da bir waqit aralig`inda gewekli yarim o`tkizgishte qansha elektronlar qayta qosilsa, sol waqit aralig`inda elektronli yarim o`tkizgishten gewekli yarim o`tkizgishke sonsha elektron o`tedi, sol waqit aralig`inda elektronli yarim o`tkizgishte elektronlar menen qansha gewekler qayta qosilsa, sol waqit aralig`inda gewekli yarim o`tkizgishte elektronli yarim o`tkizgishte sonsha gewekler qosiladi. Na`tiyjede belgili shamadag`i elektr maydan ju`zege keledi.

Elektronli ha`m gewekli yarim o`tkizgishlerdin` qon`silas shegara janindag`i payda bolg`an qatlam 1 ha`m 2 de tok tasiwshilar ( elektronlar elektronli yarim o`tkizgishlerde ha`m gewekler ha`m gewekli yarim o`tkizgishlerde) kemeygenligin an`sat ko`z aldimizg`a keltiriwimiz mu`mkin. Juqa qatlamnin` qarsilig`i yarim o`tkizgishtin` ko`lemindegi qarsiliqtan a`dewir u`lken boladi. Bul qatlam bekitiwshi qatlam dep ataladi.
Sonday qilip, elektronli ha`m gewekli yarim o`tkizgishler kontaktinda olardin` o`tiw shegarasinda kontakt potentsiallar ayirmasi, sanday- aq bekitiwshi qatlam payda boladi.
Bunnan son` elektron – gewekli o`tiwde o`zgermeli elektr togin tuwrilawdin` fizikaliq ma`nisi joqaridag`ilar tiykarinda tu`sindiriledi. Bir monokrisstalda payda etiwden elektronli ha`m gewekli yarim o`tkizgishlerdin` sistemasina qandayda bir potentsiallar berilgen bolsin, dep oylayiq. Onda gewekli yarim o`tkizgish on` potentsialg`a, elektronli yarim o`tkizgish bolsa, teris potentsialg`a iye boladi (3- su`wret). Bul jag`dayda sirtqi elektr maydan elektronli ha`m gewekli

3 – su`wret 4 – su`wret

yarim o`tkizgishtin` qon`silas qatlam eletr maydanin ku`shsizlendiredi ha`m elektronli yarim o`tkizgishten elektronlardi, gewekli yarim o`tkizgishten bolsa geweklerdin` bir- birine qarama-qarsi ha`reketlendiredi ( elektron – gewekli o`tiw). Bunda bekitiwshi qatlamnin` qalin`lig`i ha`m onin` qarsilig`i kemeyedi. Elektron- gewekli o`tiw arqali tok tasiwshilar ko`p o`tedi, sonin` menen birge u`lken tok ta o`tedi. Bul sistemag`a tu`sken potentsialdin` belgisi almastirilsi (4- su`wret), sirtqi elektr maydan elektronli ha`m gewekli yarim o`tkizgishtin` qon`silas qatlam maydanin ku`sheytedi.

To`mende D 7J yarim o`tkizgishli diodi sipatlawshi en` za`ru`r parametrlerdi (ortaliq temperaturasi 20<sup>0</sup>S jag`day ushin) keltiremizU`
Keri kernewdin` u`lken ma`nisi 400V
En` u`lken keri kernewdegi teris tok (ortasha ma`nisi) 0,3mA
En` u`lken tuwrilang`an tuwri toktin` ortasha ma`nisi 300mA
En` u`lken tuwri tokta diodta kernewdin` tu`siwi 0,5V.