Landsberg Optika pdf

28. 13ʼ раем. Кенг ют ил г ш полссаси- нинг схематик тасвири.
tomlar koʻp yutadigan (absorbsiya qiladigan) bu sohalar atomlar ichidagi elektronlarning xususiy tebranishlari chastotasiga mos keladi. Molekulasi bir necha atomdan tuzilgan gazlarning yutish spektrida molekula ichidagi atomlarning tebranishlariga mos keluvchi xususiy chastotalar ham boʻladi. Atomlarning massalari elektron massasidan oʻnming marta katta boʻlganligi uchun, bu molekulyar xususiy chastotalar katta davrli boʻladi, yaʼni spektrning infraqizil sohasiga mos Keladi.
B

28.14- раем Натрий бугида юз берадиган бир неча ютилиш дуб- летларининг схематик тасвири.
Ютилиш максимумлари ниҳоятда энсиз бўлгани учун масштаб кўп бузиб берилган.

iror manbaning tutash spektrini yutuvchi modda qatlami orka l i fotorasmga olib, yutish koeffitsientining toʻlqin uzunlikka bogʻlanishi toʻgʻrisida sifat tomondan tasavvur xosil qilish mumkin. Muayyan toʻlqin uzunlik uchun yutish koeffitsienta qancha katta boʻlsa, spektrning shu toʻlqin uzunlikka mos keluvchi sismi shuncha koʻp susayadi. 28.15:rasmda shunday xarakterli yutilish spektrlaridan bir nechtasi tasvirlangan. Odatda qattiq jism va suyuqliklarning (jumladan, boʻyoq eritmalarining ham) yutish spektr* larida keng yutish polosalari boʻladi (a koeffitsient silliq oʻzgaradi), ammo yutish spektrlarida kiesan ensiz yutish polosalari boʻladigan moddalar ham uchraydi (siyrak yer elemʼentlarining


28.15-rasm. Turli moddalar eritmalarining yutish spektrlari (negativ).
a _ manbaning tutash spektri; 6— neodim nitratning yutish spektri; v — V-rodaminning yutish spektri; g -kaliy permtngaiatning. yutish spektri.

tuzlari), bu polosalar esa atom holidagi gazlarning yutish chiziqlaridan yuzlab va mikglab marta kengroq. Koʻp atomli gazlarning yutash spektri birmuncha murakkab polosalar qatoridan iborat, bir atomli gazlar (metallarning bugʻlari) esa eni koʻpincha angstremning yuzdan bir necha ulushiga teng boʻlgankeskin yutishchiziqlariga ega boʻladi. Gazlarning bosimi oshgan sari ularning yutish spektrlari yoyila boradi va yuqori bosimlarda suyuqliklarning yutish spektrlariga yakinlashadi. Bu kuzatishlar ensiz yutish polosalarining kengayishi atomlarning bir-biri bilan oʻzaro taʼsirlashishi oqibati ekanligini ochiq-oydin koʻrsatadi.

I = I₀ exp (—ad) umumiy konuniyat yutish koeffitsienta toʻgʻrisida tushuncha kiritadi va yutuvchi modda qalinligi arifmetik progressiya boʻyicha ortib borgani holda yorugʻʼlikning intensivligi geometrik progressiya boʻyicha kamayib borishini koʻrsatadi. Bu qonunni Buger (1729 y.) tajribada topban va nazariy jixatdan asoslagan. U Buger krnuni deyiladi. Bu qonunning fizik maʼnosi quyidagidak iborat: yutish koʻrsatkichi yorugʻʼlikning intensivligiga, binobarin yutuvchi qatlamning qalinligiga bogʻliq emas (q. 212mashq). S. I. Vavilov yorugʻʼlik intensivligi oʻzgarishining juda keng sohasida (taxminan 10²⁰ marta) Buger qonuni toʻgʻri ekanligini koʻrsatdi.
Ammo shuni hisobga olish lozimki, yorugʻʼlik yutgan molekula yangi uygʻongan holatga oʻtib, yutilgan energiyani jamgʻaradi. Molekula hali bunday holatda turganida uning yorugʻʼlik yutish qobiliyati oʻzgarganboʻladi. S. I. Vavilov tajribalarida Buger qonunining eng katta intensivliklarda ham toʻgʻri boʻlishi shu narsani isbot qiladiki, har bir paytda bunday uygʻotilgan molekulalar yeoni juda oz boʻladi, yaʼni molekulalar uygʻongan xrlatda juda disqa vaqt turadi. Haqiqatan ham, bu tajribalarda ishlatilgan barcha moddalarda molekulalZrynng uygʻongan holatda turish vaqti 10^-8 s dan ortmaydi. Juda koʻp^moddalar ana shu tipga taalluqli, demak, ular uchun Buger qonuni oʻrinlidir, Uygʻongan holatda boʻlish vaqti ancha katta boʻlgan moddalarni maxsus tanlab olib, S. I. Vavilov yorugʻʼlik intensivligi yetarlicha katta boʻlganda (bunda molekulalarning sezilarli qismi uygʻongan holatda boʻlganligi tufayli) yutilish koeffitsientining kamayishini kuzata oldi. Buger qonunidan bu chetlanishlar alohida ahamiyatga ega, chunks ular tarixan birinchi marta chiziqli boʻlmagan optik hodisalar, yaʼni superpozitsiya prinsipiga boʻysunmaydigan xodisalar mavjud boʻlishini koʻrsatdi. Bundan keyingi tadqiqotlar birbiriga oʻxshash hodisalarning katta sinfi kashf qilinishiga olib keldi, ularning mazmuni XL va XLI boblarda bayon sylingan. Demak, Buger konuni chekli sohada qoʻllaniladi. Biroq yorugʻʼlik intensivligi uncha katta boʻlmagan hamda atom va molekulalarning uygʻongan holatda boʻlish vaqti yetarlicha qisqa boʻlgan juda koʻp hollarda Buger qonuni yuqori darajadagi anigʻushkda toʻgʻri boʻladi.
Buger zichligi hamma joyda ham bir xil boʻlmagan muhitning yorugʻʼlik yutishi masalasini koʻrib chiqdi va «nurlarni tutib qola oladigan yoki sochib yubora oladigan soni teng zarralarni uchratganidagina yorugʻʼlik bir xil oʻzgara oladi» va.demak, yutish uchun «qalinliklar emas, balki bu qalinliklarda joylashgan modda massalari» ahamiyatga egadir, deb ishonch bildirdi. Bugerning bu ikkinchi qonuni katta amaliy ahamiyatga ega, chunki tajriba haqiqatan ham shuni koʻrsatadiki, yorugʻlikni gaz molekulalari yutgandagi yoki deyarli yutmaydigan erituvchida erigan modda molekulalari yutgandagi koʻpchilik xrllarda yutign koeffitsienta yorugʻʼlik toʻlqini yoʻlidagi birlik uzunlikda(yoki birlik hajmda) joylashgan yutuvchi molekulalar soniga, yaʼni s konsentratsiyaga proporsional boʻladi. Boshqacha aytganda, a absorbsiya (yutish) koeffitsienta
a