Ligi farg’ona davlat universiteti

Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Карандашев В.Н. Психология введение в профессию 2- э изд-М.: Смысл, 2003.
   
2. 
   Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910
   
3. 
   A History of Modern Psychology / Duane P. Schultz, Sydney Ellen Schultz. Series: PSY 310 History and Systems of Psychology. Hardcover: 432 pages. Publisher: Cengage Learning; 10 edition (February 22, 2011).Language: English. ISBN-10: 1133316247.ISBN-13: 978-1133316244
   
4. 
   Карандашев В.Н. Психология введение в профессию.-М.: Смысл, 2000.
   
5. 
   Климов Э.А.Пут в профессию. СПб., 1998.
   
6. 
   Платонов К.К. Проблемы способностей.М., 2000.
   
7. 
   Платонов К.К.Науcҳная организация психология труда. М., 2001.
   

12-MAVZU: MEHNAT FAOLIYaTIDA SENSORLI MAYDONGA QO’YILADIGAN TALABLAR

REJA:
1. Sensometor ‘aqida tushuncha
2. Nazorat asboblarining xususiyatlari
Injenerlik psixologiyasidagi ishlarning ko’pchiligi turli xil asboblar yoki konstruktor asbobsozlar so’zi bilan aytganda, xisoblash qismlari, shkalalarini ba’olash va ularni boshqarish pulptiga joylashtirishga baьishlangan. Bu qator sabablar bilan belgilanadi.
Birinchidan, psixomotorikning xususiyatlari ta’lilida ko’rsatganidek, mehnat faoliyatining sensor: komponentlari, binobarin, ish joyining sensor maydoni odatda faoliyat natijasshsh motorli komponenti va motorli maydonga qaraganda ko’proq belgilaydi.
Ikkinchidan, psixologlar tomonidan nazorat qiluvchi asboblar shkalalarini ba’olashga alo’ida e’tibor berishlarining sababi ularning psixologik o’ziga xosligida nazorat qiluvchi asboblar ko’rsatkichi bekorta idrok etilmaydi, balki o’qiladi. Asbob ko’rsatkichini tushunish - ularni idrok etishga qaraganda ancha murakkab jarayondir.
Uchinchidan, psixologlarning nazorat qiluvchi asboblar shkalasini eksperimental ba’olashga alo’ida e’tibor berishlari. amaliyotchilarning juda noaniq hamda ularning sifatiga bo’lgan ziddiyatli ba’osi bilan izo’lanadi. Bu psixologik ji’atdan tushunarli. O’z-o’zini oddiy nazorat qilishga tayanib «richaglarning tutqichi qulay yoki noqulayligini», «Tumblyor qanday joylashganini» ba’olash nazorat qiluvchi asboblarning ‘isoblash qismlarini o’qish paytida harxil odamlarda bo’ladigan o’z-o’zini nazorat qilishning turli xil formalariga asoslanadigan ba’olashga nisbatan ancha oson va aniq.
Barcha nazorat asboblari ularning o’qilish xususiyatlariga qarab uch guru’ga bo’tshnadi.
Kontrol (signal) o’qish-o’qishning turi oddiy bo’lib, unda o’qiyotgan kishi «bor-yo’q», «hammasi joyida - buzilish» tarzda hal qiladi. Bu guru’ning asboblari signalizatorlar (lampochka, siren, qo’nьiroq va ‘okazo) deb ataladi.
Direktor (sifatli yoki ko’rsatuvchi) o’qish, bunda o’qiyotgan kishi normadan chetga chiqilayotgani yoki chiqilmayotganini («oz-ko’p», «o’ngga chapga» va shunga o’xshash) bevosita anglaydi.
Miqdoriy o’qish - bu o’qish jarayonida shkala, to’r yoki schyotchik bo’yicha ‘odisalarning o’zgarish darajasi ‘aqida ma’lumot olinadi. Bu asboblarning eng ko’p tarqalgan guru’sidir.
Piktografik o’qish - asboblar shkalasini ieroglif, karta, rasm o’qishga o’xshatib o’qish (televizion va ayrim radiolakatsion ekranlar).
Nutqiy o’qish - asboblardagi yozuvlarni (doimiy yoki baozan tabloda birlashtirib berilgan) o’qish.
Asboblarning o’qishga tsulayligts old qismi rasmiylashtirilishining ob’ektiv xarakteristikasiga bog’liq. Bu tushunchani inson va undagi malaka ‘osil bo’lish bosqichiga bog’liq bo’lgan asboblar ko’rsatkichini o’qish sifatidan farqlay bilish zarur. Bir yoki bir necha asboblar ba’olanganda qiyosiy o’qimishlilik ‘aqida gap boradi. Aytilganlar ayrim asboblarga ham, ularning guru’iga ham va bir butun bosim asboblar pulptiga ham tegishli.
O’qilishning qulayligining laboratoriya tadqiqotlari fotomaket va ayrim priborlarning natural namunalari, ular guru’i hamda asboblar pulptlari bietan o’tkaziladi. Vaqt tanqisligida o’qilish qulayligi tadqiqoti uchun maxsus taxitoskoplar va priborlar guru’si hamda butun bir pribor taxtasini ko’rgazmaga qo’yish imkonini beradigan «tushadigan pardachalar» qo’llaniladi. Ko’rsatkichlarni ‘isoblashga nutqiy reaktsiyaning tezligi, aniqligi hamda (kombinatsiyalangan va priborlar guru’lari uchun) umumlashgan (sintetik) ko’rsatkichlar ba’olash mezoni bo’lib xizmat qiladi. Olingan ma’lumotlarni va ratsion-statistik ishlash taqqoslanayotgan priborlarni ‘isoblash mumxin bo’lgan tezlik bo’yicha ularning ko’rsatkichlari va yo’l qo’ygan xatolarini ba’olash imkonini beradi.
Asboblar pulptlarining turli xil variantlaridan foydalanib, mehnat faoliyatining real sharoitlarida nutqiy reaktsiya «so’rish» va magnitafon yordamidagi qayd etish hamda mehnat fao-liyati bajarilishining sifati bir vaqtning o’zida qayd etiladi-gan «reportaji» tarzida ‘isobga olinishi mumkin.
Maxsus tadqiqotlar nafaqat taqqoslanayotgan priborlar shkalasi o’qilishning osonligini ob’ektiv ba’olashga, balki unga umumiy talablar qo’yishga ham imkon beradi. Ayni bir pribor variantlarining qiyosiy qulay o’qilishining farqi juda katta bo’ladi. Masalan, ‘ajmi bir xil, ammo shkalalari harxil joylashtirilgan soat tsiferblatining II varianti ‘isoblash tezligida juda kam (farq bo’ldi (4,8 dan 5,7 sekundgacha), biroq xatolar miqdorida katta farq kuzatildi (3% dan to 19% gacha).
Qattiq mashq bir pribor shkalasi ikki variantining o’qilish qulayligini tenglashtiradi deb ‘isoblash mumkin edi. Biroq tadqiqotlar ko’rsatdiki, bu tenglashtirshi zaif bo’lib, vaqt tanqisligini ‘osil qiladigan tanaffus priborni o’qish uchun vaqt nor-masining kamayishi mavjud farqlarni yangidan vujudga keltirar ekan.
Priborlar miqdorining ko’pligi, ularni pulptlarda joylash-tirish harbirining faoliyat natijasi uchun bo’lgan ahamiyatiga bog’liq. Qatta ahamiyatga ega bo’lgan priborlar sensor maydonida markaziy o’rinni egallashi zarur, ahamiyati kam bo’lganlari chetga qo’yilishi mumkin. Nisbatan siyrak, ammo ‘odisalarning texnologik jarayon uchun muhimligi to’ьrisida signal beradigan priborlarni yetarli samara beradigan signalizatorlar bilai taominlash zarur. Nurli diskretli («shuolali») signallar (diskretli bo’lmaganlariga nisbatan) katta jalb qiluvchi ta’sirga ega. Nurli signalizatorlarning yoruьligi fon yoruьligiga nisbatan ikki baravardan kam bo’lmasligi kerak.
Pulptda bir xil signalizatorlarning (masalan, lampochka) ko’pligi ularning jalb etuvchi samarasini keskin pasaytiradi hamda boshqa signalizatorlar (tovush, eshitiladigan yoki ko’rinadigan so’z, boshqarish richagining teoranishi va ‘okazo)dan foyda-lanish imkonini topishga majbur qiladi. Kontrol priborlarning front va chuqurlik bo’ylab joylashuvi ko’rish zonasi hamda ko’zning moslashish qismini toliqtirish ta’siri nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega. Yoritilganlikning ta’siri muammosi ham ana shunga qo’yiladi. Bularning hammasi katta amaliy ahamiyatga ega, chunki qator ‘ollarda ular xavfsizlik texnikasi vazifalari bilan uzviy bog’liq.
Boshqarish richagi, detallar, tutqich, knopka va tumblyor motor maydonida ba’olash oboekti ‘isoblanadi.
‘ozirgi zamon boshqaruv pulьtlari blyumindan tortib harqanday dispetcherlik va operatorlik pulьtigacha ko’p sonli tumblyorlar bilan taominlangan. Ularning joylashish formasi, afsuski, hamma vaqt ham psixologik talablarga javob bermaydi. Bu talablar quyidagilarni o’z ichiga oladi: tumblyorlarning ma’naviy guru’lanishi foydalanish chastotasi bo’yncha guru’lashdan muhim; ular boshqa ‘arakat bajarilganda operator tomonidan beixtiyor ulanishi yoki uzib qo’yilmasligi kerak; qulay bo’lishi lozim; ularni bajarishning osonligi mas’uliyat bilan bevosita bog’liq bo’lishi kerak; qo’l bilan murakkab ishlarni bajarish borasida ularni bajarishdagi ‘issiyot ‘isobga olinishi kerak; ular shakli va bo’yoьiga qarab ajratilishi lozim; ayniqsa eng masouliyatliligi xususan buzilganini ko’rsatuvchi signallar keskin aj-ratilishi (qizil rang bilan) zarur; ulardagi yozuv ixcham hamda ilgarigi mashqlarga mo’ljallangan bo’lishi lozim.
Ishchi o’tiradigan stul psixologik tadqiqot hamda konstruktorga qo’yiladigan talablar oboekti bo’lishi lozim. Masalan, mutaxassislar (psixologlar, fiziologlar, gigienistlar, antropologlar)niki bilan bir qatorda ish joyini keng, kompleks o’rgannsh - samolyotlar, avtobuslar va yuk avtomobillari kabinalarini o’rganish kerak.
Injenerlik psixologiyasining muhim qismi - yangicha tuzilgan agregatda ishlashda malakaning salbiy ko’chishiga qarshi kurash maqsadida boshqaruv priborlari va richaglari joylashishini zonal standartlashtirish printsipini konkret amalga oshirish bo’yicha zarur talablarni asoslashdir. Bu ayniqsa tez o’zgaradigan ko’p sonli konstruktsiyalar uchun muhim, chunki malakalar ko’chishining zararliligi avariyaga (elektrovozlarda, tramvaylarda, avtomashinalar, kranlar va boshqalarda) olib kelishi mumkin.


Savol: 1.Nnma uchun injenerlik psixologiyasidagi ishlarning ko’p-chiligi priborlar shkalasini ba’olashga baьishlangan? 2. O’qilishi harxil xususiyatlarga ega bo’lgan asboblar guru’sini sanang. 3. Asboblar panellarda qanday joylashishi lozim? 4. Tumblyorlarning shakllari va joylashtirilish-lariga qo’yiladigan asosiy psixologik talablarni sanab bering.