Lingvist oxirgi shakl 1-son indd

E-pochta:
Iqtibos uchun: Dadaboyev, H.A. “Devonu lug‘otit turk” da taom tayyorlash uchun 
zarur buyumlar nomlarini ifodalovchi leksik birliklar xususida ”. O‘zbekiston: til 
va madaniyat. Lingvistika. 2023/1 (1): 4-15.
4
Uzbekistan: Language and Culture 2023/1 (1)

---

olgan. Chunonchi, biron-bir xamir ovqat tayyorlash jarayoni 
tegirmondan chiqqan unni elakdan o‘tkazish bilan boshlangan. 
Mahmud Koshg‘ariy “elak” ma’nosining eskű leksik birligi bilan 
nomlangani, ayni chog‘da, leksemaning “g‘alvir” ma’nosini ham 
anglatishini qayd etgan (DLT,I,149). DTS da mazkur so‘z “supurgi”ni 
ifodalashi ko‘rsatilgan (184). “Devon”da “sovurmoq” ma’nosining 
es= fe’li yordamida anglashilganini hisobga olib (DLT,I,178), eskű 
yasamasining “elak, g‘alvir” ma’nosida ishlatilganini lug‘atshunos 
to‘g‘ri ta’kidlaganini e’tirof etish lozim.Boshqa birorta eski turkiy til 
yoki eski o‘zbek tili obidalari matnida bu leksik birlik mavjud emas. 
Ajdodlar turmush tarzida xamir ovqatlarning yetakchilik 
qilganligini lug‘atdan bilib olish mumkin. Xamir ovqatlar sirasiga 
űgrä “ugra oshi” (DLT,I,147), aֹwzuri “bug‘doy yoki arpa unidan 
tayyorlangan ovqat” (DLT,I,162), kömӓč “ko‘mach, kulda pishirilgan 
non” (DLT,I,51) kabilarni kiritish o‘rinli.
Har qanday xamir ovqatni tayyorlashda o‘qlovning qo‘l 
kelishi sir emas. “Devon”da “osh xamir yoyish uchun ishlatiladigan 
uzun silliq tayoqcha” sememasi čanču so‘zi yordamida ochilgan 
(DLT,I,394). Qoraxoniylar davri eski turkiy tilda qo‘llanishda bo‘lgan 
ushbu leksik birlik xitoy tilidan o‘zlashgani bilan xarakterlidir 
(DTS,138). O‘zga manbalar tilida bu o‘zlashma ko‘zga tashlanmaydi. 
Bizningcha, eläk so‘zi (Tarjumon, 18b7, At-tuhfa, 33b11) eskű
leksemasi o‘rnida faollashgani singari, oqlağu leksemasining 
ajdodlar maishiy leksikasidan mustahkam o‘rin olishi oqibatida 
(Tarjumon, 18b9) xitoycha o‘zlashmaning ishlatilishiga hojat 
qolmagan. Ta’kidlash joizki, ilk bor Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-
haqoyiq” asarida “yumaloq, dumaloq” ma’nosida qayd etilgan oqlağu 
(DTS,369) leksemasi “o‘qlov, o‘qlog‘I” ma’nosidagi sof turkiy leksik 
birlikning shakllanishida asos vazifasini o‘tagan. YA’ni umumiy-
integral ma’noning xususiylashuvi natijasi o‘laroq, maishiy ma’no 
kasb etgan bu leksema hozirgi kunda ham qardosh turkiy tillarda 
faol qo‘llanishdan qolmagan (O‘TIL,II,528; TRSl,685; oklava). 
“Devon” matnida “qormoq, aralashtirmoq” ma’nosidagi yoğur= 
fe’lidan qurol oti yasovchi –ğuč affiksi bilan hosil qilingan yoğurğuč 
leksemasi “o‘qlog‘i” ma’nosida (DLT,I,455) oğlağu leksemasining 
sinonimi sifatida o‘z aksini topgan. 
“Suyuq ovqatni shopirish va suzish uchun ishlatiladigan 
uzun dastali ro‘zg‘or asbobi, yog‘log‘i” sememasi hozirgi o‘zbek tilida