Lingvist oxirgi shakl 1-son indd

cho‘mich motivlangan so‘zi bilan ifodalanishi barchaga ma’lum. 
“Suyuqlikka, suvga yoki yumshoq narsaga botmoq, cho‘kmoq” 
(O‘TIL,II,386) ma’nosini ifodalovchi cho‘mmoq fe’li o‘zagidan hosil 
5
“Devonu lug‘otit turk” da taom tayyorlash uchun zarur buyumlar nomlarini ifodalovchi 
leksik birliklar xususida

---

qilingan maishiy so‘z bildirgan tushuncha Mahmud Koshg‘ariy 
zamonida čömčä yasamasi bilan ifodalangan (DLT,I,394). Lug‘at 
muallifining ta’kidicha, mazkur so‘z o‘g‘uz qabilalari tiliga xos 
bo‘lgan. “Devon”da “sho‘ng‘imoq” ma’nosi čom= (DLT,II,34) va čöm= 
(DLT,II,34) fe’l variantlari bilan anglashilgani urg‘ulangan. Birinchi 
fe’l variantining čomur= “sho‘ng‘itmoq, cho‘mdirmoq” (DLT,II,89) 
kauzativ darajasidan yuzaga chiqqan čomurmïš derivati Turfon
matnlarida ilk bor “cho‘mich, yog‘log‘i” ma’nosida qayd etiladi 
(DTS,153). Sh.Rahmatullayevning fikricha, “Devon” tilida ishlatilgan 
čömčä so‘zi čöm= fe’liga- (u) č affiksni qo‘shish bilan yasalgan čöműč 
// čömič so‘ziga kuchaytirish ma’nosini ifodalovchi -ä qo‘shimchasini 
qo‘shib hosil qilingan, ya’ni čömič+ -ä › čömčä (O‘TEL,I,444). 
Izlanishlar oqibati čömčä shaklining XIV asr Xorazm obidalaridan 
“Nahj ul-farodis” (SUYa,II,522), arab tilida bitilgan risolalardan 
“Tarjumon” (18b4), čömči shaklining esa “At-tuhfa” (33b6) matnida 
qaydlanishi leksik birlikning turk dunyosi arealida keng tarqalgani 
to‘g‘risida mulohaza yuritish imkonini beradi. So‘zning hozirgi 
o‘zbek tilida keng qo‘llanuvchi cho’much fonetik shakliga dastavval 
Sayfi Saroiyning “Guliston bit-turkiy” asarida duch kelish mumkin: 
čöműč sapï birlän közin čïqarma (SUYa,II,521). Mazkur fonetik 
shaklda leksema qirg‘iz tilida ham ishlatiladi (KRSl,871), so‘zning 
çömçe shakli “yog‘och cho‘mich, yog‘och yog‘log‘i” ma’nosida hozirgi
turk tilida qo‘llanishda qolmoqda (TRSl,199). Shu o‘rinda, hozirgi 
turk tilida “cho‘mich” ma’nosi shuningdek, kepçe leksik birligi bilan 
ham nomlanishini aytib o‘tish maqsadga molik (TRSl,533). Hozirgi 
qozoq tilida “suyuq ovqat va suv quyishga mo‘ljallangan sopli idish” 
sememasi šömiš leksemasi va uning ma’nodoshlari ojau va baqïraš 
so‘zlari bilan anglashiladi (QTSS, 606). 
Mahmud Koshg‘ariyning kuzatishlariga qaraganda, qarluq, 
qipchoq va butun ko‘chmanchilar tilida suv hamda suv kabi 
narsalarni botirib oladigan asbob, ya’ni cho‘mich susğaq yasamasi 
bilan atalgan (DLT,I, 437). Qadimgi turkiy tilda “urilmoq, tegmoq” 
ma’nosini ifodalagan sus= fe’lidan (DTS, 514) hosil qilingan mazkur 
motivlangan leksik birlik o‘zga eski turkiy til manbalarida qayd 
etilmaydi. 
Tol novdasi yoki simdan to‘qilgan, ugra, chuchvara, shilpildoq 
va hokazo urdan tayyorlangan ovqatlarni suzishga mo‘ljallangan 
cho‘michsimon ro‘zg‘or buyumining “Devon”da čavlï so‘zi bilan 
nomlanishi, kanjaqlar tilida ishlatilgan bu leksema quyuq ovqatlardan 
biri tutmochni suzishda qo‘l keladigan asbobni anglatishi, mazkur 
buyum xo‘l novdalardan cho‘mich shaklida to‘qilishi bayon etilgan 
6
Hamidulla DADABOYEV

---

(DLT,III,446). XIV asr arab tilida bitilgan “Tarjumon” matnida ham 
aks etgan čavlï (18b5) so‘zi hozirgi o‘zbek tilida yuqoridagi ma’noda 
o‘z o‘rnini saqlab qolgan (O‘TIL,II,376).
Odatda shilpildoq, tutmoch, osh singari quyuq taomlar 
laganga suzilgan holda dasturxonga tortilgan. “Lagan” ma’nosi 
“Devon”da yoğrï motivlangan leksik birligi bilan anglashilgan: 
Aš tatïğï tuz yoğrïn yemäs - Ovqatning mazasi tuz bilan, biroq 
uni laganlab yeb bo‘lmaydi. Mahmud Koshg‘ariy ushbu so‘zning
“tog‘ora” ma’nosini ham kasb etishini ta’kidlagan(DLT,III,38).
“Qovurma ovqat pishirish uchun xizmat qiladigan, gir atrofi 
qayrilgan yassi metall idish” sememasi Qoraxoniylar davri eski 
turkiy tilda sač leksemasi yordamida anglashilgani “Devon”da aks 
etgan (DLT,III,161). Qadimgi turkiy tilga oid uyg‘ur (turk) yozuvida 
bitilgan tibbiyotga tegishli manbalardan birida ham qo‘llangan 
ushbu leksemaning (DTS,478), “Tarjumon” matnida ayni ma’noda 
ishlatilganini kuzatish mumkin (18,b13). Ming yillik tarixga ega bu 
so‘zning hozirgi turk tilida sac fonetik shaklida saqlanib qolganligi 
xarakterlidir (TRSl,741). O‘zbek tilida forscha-tojikcha tova(tāva) 
o‘zlashmasining faollashuvi asl turkiy sač leksik birligining 
iste’moldan qolishiga sabab bo‘lgan. O‘zlashmaning taba shaklida 
ilk bor “Nahj ul-farodis” matnida qo‘llanganini (SUYa,II,368) hisobga 
olib, so‘zning XIII-XIV asrlarda turkiy tillar so‘z boyligidan o‘rin 
olgani xususida fikr yuritsa bo‘ladi. 
Lug‘at tuzuvchsiining ta’kidicha, kanjaklar tilida körkä 
leksemasi mavjud bo‘lib, “kosa” ma’nosini ifodalash uchun xizmat 
qilgan (DLT,I,405). “Qadimgi turkiy til lug‘ati”da bu leksema “yog‘och 
lagan” (derevyannoye blyudo) tarzida izohlangan (DTS,318). Boshqa 
manbalarda ushbu leksema qayd etilmadi. Hozirgi qardosh adabiy 
turkiy tillarda bu so‘z kuzatilmaydi.
“Katta chuqur to‘garak idish”, ya’ni “tog‘ora” ma’nosi 
“Devon”da teknä so‘zi bilan ifodalangan (DLT,I,408). J.Klosonning 
lug‘atida mazkur so‘zning eski o‘zbek tilida tegene/tekene fonetik 
shakllarda ayni ma’noda qo‘llangani aytilgan (Clauson, 484).
Hozirgi qardosh turkiy tillar, xususan, tatar, uyg‘ur, ozarbayjon, 
qirg‘iz, no‘g‘ay, boshqird, gagauz, qozoq tillarida “idish”, “tog‘ora, 
jom, xamir tog‘ora”, “kosa, tovoq” ma’nolarini ifodalash vazifasini 
ado etmoqda. O‘zbek tilida tegena fonetik shaklidagi so‘z, “tegirmon 
toshlari orasidan chiqayotgan un tushib yig‘iladigan gardishsimon 
joy”ni anglatadi (O‘TIL, II, 151). Sh.Usmonovaning fikricha, təknӓ 
leksemasi qadimgi turkiy tilda qo‘llangan tekirti//təgirmi 
“yumaloq” (DTS, 548-550) so‘zining kontaminatsiyasi natijasida 
7
“Devonu lug‘otit turk” da taom tayyorlash uchun zarur buyumlar nomlarini
 ifodalovchi leksik birliklar xususida

---

hosil qilingan. Hozirgi qozoq tilida tegene “osh, suv quyish uchun 
yasalgan chuqur katta idish” sememasi bilan tegesh, kersen, shara, 
astau leksemalarining sinonimi hisoblanadi (QTSS, 537). Hozirgi 
turk tilida tekne: 1) tog‘ora, jom; bir tomoni yopiq bochka; 2) kema 
korpusi; kema; 3) havza; 4) yerning quyi qatlami hamda 5) harf 
terish dastgohi ma’nolari bilan polisemantik so‘zlar qatoridan o‘rin 
olgan (TRSl,843) .
“Surx novda, chiviq, sim va shu kabi narsalardan to‘qilgan 
idish” sememasi (O‘TIL,II,7) “Devon”da ma’nodoshlik qatorini 
yuzaga chiqargan sögän // sűgän (DLT,I,383) va savdïč: Ol savdïč 
ördi - U savat to‘qidi (DLT,I,183) leksemalari bilan ifodalangan. 
Keyingi so‘zdan “savatli bo‘lmoq” ma’nosidagi savdïčlan= fe’lining 
yasalishi (DLT,II,271) narsa-predmet otini bildiruvchi savdïč leksik 
birligining eski turkiy tilda faol bo‘lganligini isbotlaydi.
“Uch tomoni yopiq bo‘lib, ichiga o‘t yoqiladigan, ovqat pishirish 
uchun ustiga qozon o‘rnatiladigan qurilma” (O‘TIL, II, 525) sememasi 
lug‘atda nafaqat umumturkiy, shuningdek umumoltoy xarakterdagi