{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 38. N. Ya. MARRDI¨ YaFETİKALIQ TEORİYaSI 
XX ásirdiń 20-jılları Nikolay Yakovlevich Marrdıń yafetikalıq teoriyası 
sovet jámiyetinde alıp barılıp atırǵan mádeniy revolyutsiya máplerine til bilimin 
sáykeslendiriwdi óziniń aldına maqset etip qoydı. Milliy mádeniyattıń klasslıq 
xarakteri tuwralı sol dáwirde ústemlik etken ideologiya máplerine sáykes ózine 
shekemgi til bilimine burjuaziyalıq táliymat sıpatında qaradı. Hátte F. Bopptıń 
salıstırmalı-tariyxıy metodın tán almadı.
N. Ya. Marr (1864-1934) Kutaisidegi gimnaziyanı ayrıqsha bahalar menen 
pitkerip 1884-jılı Sankt-Peterburg universitetiniń shıǵıs tilleri fakultetine oqıwǵa 
kiredi. Onıń tillerdi úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıǵı gimnaziyada oqıp júrgeninde 
qáliplese baslasa da universitetde gruzin, armyan, semit hám basqa da kavkaz 
tillerin tereńirek úyrenedi. Ol 1901-jılı Sankt-Peterburg universitetiniń professorı, 
1912-jılı Rossiya İlimler Akademiyasınıń haqıyqıy aǵzası bolıp saylanadı. 
1917-jılǵı revolyutsiya nátiyjesinde qáliplese baslaǵan jańa jámiyetlik 
qatnaslar jámiyetlik ilimlerden de jańa mazmun talap etti. Bul dáwirdegi tilshi 
ilimpazlar sovet jámiyetinde jasaytuǵın hár qıylı tillik semyalarǵa kiretuǵın 
xalıqlardıń tilin úyreniw máseleleri menen shuǵıllandı. Semit hám kavkaz tilleri 
boyınsha qánige Nikolay Marr jańa jámiyetlik dúzimdegi til tuwralı ilimdi 
basqarıp turdı. Ol hind-evropa til bilimindegi krizisti ańladı, hind-evropa til bilimi 
qashanlardur bolǵanı, ya bolmaǵanı belgisiz ata tildi (prayazık) qayta tikleymiz 
dep bası berik kóshege kirdi-dep esapladı. Hind-evropa til biliminiń lingvistikalıq 
oy-pikirlerdiń rawajlanıwına qosqan úlesin tán alǵan halda onı sovet jámiyetiniń 
ideologiyası kóz-qarasınan burjuaziyalıq táliymat sıpatında bahaladı. 
Haqıyqatında da, hind-evropa til biliminiń ayırım wákilleri hind-evropa 
tillerinde sóylewshi xalıqlar óz-ara tuwısqanlıq qarım-qatnasqa iye.Olar jer 
júzindegi xalıqlardıń ishinde eń joqarı dárejede rawajlanǵanı da usı xalıqlar 
ekenligin ayrıqsha atap kórsetedi. Ózleriniń rasalıq hám ruwxıy dúnyasınıń 
ústemligi sebepli bul xalıqlar basqa xalıqlar hám qáwimlerdi ózlerine baǵındırıp 
olardıń materiallıq hám mádeniy turmısınıń joqarılawına tásir jasadı,-dep 
esaplaydı. Adamzat jámiyetindegi barlıq jetiskenlikler dúnya xalıqlarınıń hind-

---

- 109 - 
evropa kompleksine baylanıstırıldı. Hind-evropa tillerinde sóylewshi xalıqlar 
adamzat jámiyetin háreketke keltiriwshi kúsh sıpatında bahalandı. 
Bunday ideyalar sovet jámiyeti tusındaǵı barlıq xalıqlardıń tuwısqanlıǵı-
internatsionalizm 
ideyaları menen, tariyxıy protsesslerdi bahalawdaǵı 
materialistlik kóz-qarasları menen sáykes kelmedi.
Sonlıqtan da, barlıq xalıqlardıń teńligi hám tuwısqanlıǵı ideyaların úgit-
násiyatlap, jazıw dástúrlerin qáliplestiriw, olarǵa ózleriniń ana tilinde bilim beriw, 
sawatlandırıw islerin keń túrde ámelge asırıp atırǵan 20-jılları hind-evropa 
til bilimin burjuaziyalıq táliymat sıpatında qatań sınǵa alǵan N. Ya. Marrdıń til 
bilimindegi «yafetikalıq teoriyası» belgili dárejede abırayǵa eristi. Yafetikalıq 
teoriya boyınsha hár qıylı tillik semyalarda sóylewshi Kavkazda jasaytuǵın 
xalıqlardıń tilin tereń izertlew sovet jámiyetindegi tillik protsesslerdi túsiniwge 
hám durıs bahalawǵa múmkinshilik tuwdıradı. 
N. Ya. Marr «tildi ádebiyat hám kórkem óner kibi nadstroikalıq kategoriya 
sıpatında bahaladı»
1
Ol tildi nadstroikalıq kategoriya sıpatında bahalap onnan 
tómendegidey juwmaqlardı shıǵaradı: 
1) Jámiyetlik ekonomikalıq formatsiyalardıń ózgeriwi menen til ózgeredi. 
(Tillerdiń sekirmeli rawajlanıwı tuwralı táliymatı). Marrdıń kórsetiwinshe, 
jámiyettiń bir formatsiyadan ekinshi bir formatsiyaǵa ótiwi nátiyjesinde tilde bir 
basqıshtan ekinshi basqıshqa ótedi, bul ótiw nátiyjesinde tildiń strukturası túp-
tiykarınan ózgeredi. Máselen, túbir tiller áyyemgi obshinalıq jámiyettiń qalǵan 
qaldıqları, agglyutinativ tiller feodallıq qáwimlik jámiyetke sáykes keledi, al 
flektiv tiller-kapitalistlik jámiyetlik ekonomikalıq formatsiyaǵa tán, -dep 
esaplaydı. 
2) Barlıq tillerdiń rawajlanıw jolları birdey. (Glottonikalıq protsesslerdiń 
birligi teoriyası) 
3) Ayırım, ásirese hind-evropa tilleriniń payda bolıwında tillerdiń aralasıwı 
úlken áhmiyetke iye.
4) Hár qanday ideologiya mazmunı jaǵınan klasslıq boladı, tilde 
nadstroikalıq kategoriya bolǵanlıqtan klasslıq esaplanadı. (Tildiń klasslıq xarakteri 
tuwralı táliymatı). 
Til haqqındaǵı «jańa táliymat» sovet til biliminde 50-jıllarǵa shekem 
ústemlik etti. N. Ya. Marrdıń táliymatı sońǵılıǵında sátsizlikke ushırasa da óz 
dáwiriniń shaqırıqlarına juwap beriwge umtıldı. Tildi nadstroykalıq kategoriya 
sıpatında bahalawı, tildiń klasslıǵı haqqındaǵı teoriya, glottonikalıq protsesslerdiń 
birligi, tillerdiń stadialı-sekirmeli rawajlanıwı haqqındaǵı teoriyalar- deklorativlik 
sıpatta boldı. Yafetidologiyanıń filosofiyalıq metodologiyalıq tiykarınıń ázziligi, 
tillerdiń rawajlanıw protsesi hám quramalı til qubılısların túsindiriwde vulgar-
sotsiologiyalıq juwmaq jasawı onıń tiykarǵı kemshilikleri boldı. Bul jerde N. Ya. 
Marrdıń tildiń klasslıq sıpatta bolatuǵını tuwralı teoriyasınıń unamsız tásiriniń 
qaraqalpaq jazba esteliklerine tiygizgen bir ǵana faktın eslewdiń ózi jetkilikli. 
Yaǵnıy 20-40-jılları sovet jámiyetinde tildiń klasslıq bolatuǵını, jańa jámiyetti 
1
Марр Н.и. К Бакинской дискуссий о яфетидологий и марксизме.// -Изв. АзГНИИ,1932, с.25. 

---

- 110 - 
dúzip atırǵan proletariat klası óziniń ádebiyatı, kórkem óneri, tiline iye bolıwı 
tiyis, ótken feodolizm jámiyeti tusında arab jazıwında jazılǵan jazba estelikler 
tiykarınan arab jazıwında ústem klasslardıń tili bolǵan diniy-ádebiy tilde jazılǵan. 
Sonlıqtanda olar sovet jámiyetiniń ideologiyasına qarsı keledi, -dep órtep jiberiw 
jaǵdayların eslewdiń ózi jetkilikli. 
Til biliminde N. Ya. Marr óziniń yafetikalıq teoriyasın usındı. Bul táliymat 
boyınsha dúnya tilleri tórt element (Ver, Sal, Jon, Rosh) tiykarında payda bolǵan 
degen pikirdi bildiredi. Bul tórt sóz de Kavkazdaǵı jer-suw atamaların ańlatatuǵın 
toponimler ekenligin kórsetip ótedi. Egerde sol waqıtlardaǵı sovet jámiyetiniń 
basshısı İ. V. Stalinniń Gruziyalı hám avtordıń óziniń de Kutaysiden ekenligin 
esapqa alǵanda hám jeke adamǵa sıyınıwshılıq ústemlik etip turǵan bul dáwirde
bunıń qanday siyasiy maqsetler menen islengenin túsiniw qıyın emes. 
Onıń yafetikalıq teoriyası boyınsha dúnya tillerindegi barlıq sózler joqarıda 
kórsetilgen tórt sózdiń tiykarında payda bolǵan hám rawajlanǵan. 
N. Ya. Marr táliymatındaǵı ekinshi bir teoriya-tillerdiń stadiyalı-sekirmeli 
rawajlanıwı tuwralı teoriya bolıp tabıladı. Bul teoriya boyınsha ayırım tiller 
revolyutsiyalıq jol menen sekirmeli túrde tez rawajlanadı, al ayırım tiller áyyemgi 
obshinalıq jámiyet tusında qanday bolǵan bolsa sol túrinde qaladı. 
XX ásirdiń 30-50 jılları N. Ya. Marrdıń yafetikalıq teoriyası sovet til 
biliminde ústemlik etti. Oǵan qarsı pikir bildirgen ilimpazlar quwǵınǵa ushıradı. 
Sonıń bir mısalı, E.D. Polivanov bolıp tabıladı. Ol 1929-jılı Petrogradta bir ilimiy-
teoriyalıq konferentsiyada bul teoriyanıń kemshiliklerin kórsetip, sın pikirin 
bildiredi. Buǵan juwap retinde oǵan Sankt-Peterburg universitetinen jumıstan 
shıǵarılıp Orta Aziyaǵa «tuzemlilerdi» sawatlandırıw isleri menen shuǵıllanıwǵa 
jollama beriledi. 
N. Ya. Marrdıń yafetikalıq teoriyasınıń nadurıslıǵı 1951-jılı may ayında 
«Pravda» gazetasında bul másele boyınsha diskussiya kóterilip, oǵan mámleket 
basshısı aralasqannan keyin dálillendi. Mámleket basshısınıń «Marksizmniń til 
bilimine qatnası» degen maqalasında bul kontseptsiyanıń qáte tárepleri kórsetilip 
tildiń jámiyetlik qubılıs ekenligi, jámiyetlik turmıstıń rawajlanıwı menen tildiń 
rawajlanıp baratuǵını, mádeniyat klasslıq xarakterge iye bolǵanı menen til barlıq 
waqıtta ulıwma xalıqlıq sıpatqa iye ekenligi kórsetildi. Sovet jámiyeti tusında 
kóplegen talantlı tilshiler ósip jetilisti hám óz miynetlerin dóretti. Olardıń ishinde 
akademik İ. İ. Meshaninov, L. V. Sherba, V.V.Vinogradov h.t.b. ornı 
ayrıqsha boldı.