{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 41. VİKTOR VLADİMİROVİCh VİNOGRADOV 

---

- 113 - 
V.V.Vinogradov 1895-jılı tuwılǵan. 1918-jılı Petrogradta tariyx-filologiya 
qánigeligin pitkergennen soń akad. A.A.Shaxmatov tárepinen universitette 
qaldırıldı. 1919-jılı «Arqa orıs sóyleminiń fonetikası boyınsha izertlew» degen 
temada magistrlik dissertatsiya qorǵadı. 1921-jıldan baslap ol Petrograd 
universitetinde házirgi orıs tili, stilistika, orıs tili tariyxı boyınsha lektsiyalar oqıdı. 
Bul kurslar boyınsha lektsiyalar oqıwı jas ilimpazdıń tariyxıy fonetikaǵa 
salıstırǵanda til biliminiń basqa tarawları, ásirese stilistikaǵa qızıǵıwshılıǵın 
oyattı. Ol kórkem ádebiy shıǵarmalardıń stili hám tili máseleleri menen shuǵıllana 
baslaydı. 20-jıllardıń ortalarında Gogol, Dostoevskiy shıǵarmalarınıń stili hám tili 
boyınsha izertlewler júrgizdi. 1923-jılı onıń «Stilistikanıń wazıypaları haqqında» 
miyneti jazıldı. 
Akad. A. A. Shaxmatov qaytıs bolǵannan keyin L.V.Sherbanıń 
lingvistikalıq ideyalarınıń oǵan tásiri belgili dárejede seziledi. Ol eske 
túsiriwlerinde, óziniń ilimiy-izertlew jumıslarına A. A. Shaxmatov hám 
L.V.Sherbanıń tásiri bolǵanlıǵın esleydi. 
Onıń 1925-jılı «Gogol hám naturalizm mektebi», 1926-jılı «Gogoldıń 
stili haqqında etyudlar», 1929-jılı «Orıs naturalizminiń evolyutsiyası», 1930-jılı 
«Kórkem proza haqqında» degen miynetleri járiyalanadı. Ol Pushkinniń stili hám 
tili haqqında eki monografiya hám bir neshe maqalalar járiyaladı. Onıń 
«Pushkinniń tili» (1935) miynetinde shayır shıǵarmaları tili XIX ásirdiń birinshi 
yarımındaǵı orıs ádebiy tiliniń evolyutsiyası menen tariyxıy baylanısta izertlengen. 
Pushkin shıǵarmalarınıń sózlik quramındaǵı slavyanizm, evropeizm, turmıslıq 
leksika, sóylew tiliniń elementleriniń stillik qollanıwın keń túrde analizleydi. Onıń 
1941-jılı járiyalanǵan «Pushkinniń stili» miynetinde shayırdıń poetikalıq tilindegi 
sózlerdiń kóp mánili qollanıwı, poetikalıq frazeologizmler bay tillik materiallar 
tiykarında úyrenilgen. V.V.Vinogradovtıń bul miynetlerinde Pushkinniń stili hám 
tili XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı orıs ádebiyatındaǵı jámiyetlik-ideologiyalıq 
gúres penen tıǵız baylanıslı izertlengen. V. V. Vinogradovtıń Pushkin 
shıǵarmalarınıń tilin izertleytuǵın tómendegi maqalaları járiyalanǵan: «Pushkinniń 
stili haqqında» (1934), «Pushkin prozasınıń stili hám tilin úyreniw máselesine» 
(1949), «Pushkin hám XIX ásirdegi orıs ádebiy tili» (1941), «A.S.Pushkin-orıs 
ádebiy tiliniń tiykarın salıwshı» (1949).
V. V. Vinogradovtıń XIX ásirdegi jazıwshı, shayırlardıń stili hám tilin 
izertlewge arnalǵan tómendegi miynetleri jazılǵan: «Gogoldıń tili» (1936), 
«L.Tolstoydıń tili haqqında» (1939), «Lermontov prozasınıń stili» (1941), «Krılov 
tımsallarınıń stili hám tili» (1945) h. t. b 
V. V. Vinogradov - orıs tiliniń leksikologiyası, frazeologiyası, tariyxıy 
leksikologiyası hám leksikografiyası boyınsha kórnekli ilimpaz. Ol 30-jıllardıń 
ekinshi yarımında prof. D. N. Ushakovtıń redaktsiyasında tayarlanǵan «Orıs tiliniń 
túsindirme sózligi» niń belsendi dúziwshileriniń biri. 
Onıń eń tiykarǵı xızmetleriniń biri-orıs tilindegi frazeologizmlerdiń tiykarǵı 
tiplerin anıqlawı bolıp tabıladı. Onıń 20-dan aslam maqalaları tariyxıy-
leksikologiyanı izertlewge baǵıshlanǵan.

---

- 114 - 
V. V. Vinogradovtıń 40-jıllardıń ortalarında «Orıs tili. Sóz haqqında 
grammatikalıq táliymat» miyneti dóretilgen. Bul miynettiń qol jazbasına 1945-jılı 
M. V. Lomonosov atındaǵı sıylıq, járiyalanǵannan keyin 1951-jılı Stalinlik sıylıq 
berildi. Ol óziniń bul miynetinde A. A. Potebnya, A.A.Shaxmatov, L.V.Sherba 
dástúrlerin dawam etken halda házirgi orıs tilindegi sóz shaqapları tuwralı 
táliymatın bayanlaydı, sózlerdiń leksika-grammatikalıq tiplerin anıqlaydı. Ol 
óziniń 1948-jılı járiyalanǵan «Orıs tiliniń sintaksisine kirisiw» miynetinde orıs tili 
sintaksisiniń izertleniwine tariyxıy kritikalıq analiz jasaydı. M. V. Lomonosov, A. 
X. Vostokov, A.A.Potebnya, A. M. Peshkovskiy, A. A. Shaxmatov, L. V. Sherba, 
İ.İ.Meshaninov miynetlerin sın kóz-qarasınan tallaydı. 
1950-jıldıń may ayında «Pravda» gazetasında til bilimi máseleleri boyınsha 
diskussiya baslanadı. Ol usı gazetanıń 6-iyun kúngi sanında «Sovet til bilimin 
marksistlik-leninlik teoriya tiykarında rawajlandırıw», 4-iyul kúngi sanında 
«Marksistlik til biliminiń baǵdarlaması» degen atamada maqalaların járiyaladı. 
Bul maqalalarda N.Ya.Marrdıń lingvistikalıq kontseptsiyalarınıń kemshiliklerin 
kórsetip berdi. Ol 1950-jıldan baslap İlimler Akademiyası til hám ádebiyat 
bóliminiń akadem sekretarı lawazımında jumıs islewi nátiyjesinde, til bilimindegi 
barlıq ilimiy izertlew, aǵartıwshılıq jumısların basqardı. N. Ya. Marrdıń tereń 
ilimiy bolmaǵan yafetikalıq teoriyası tásirinde til biliminde júzege kelgen unamsız 
qubılıslardan til bilimin tazalaw jumısların ámelge asırdı. 1950-jılı İlimler 
Akademiyasınıń til bilimi institutı shólkemlestiriledi hám oǵan V.V.Vinogradov 
basshılıq etedi.Ol 1969-jılı qaytıs boldı.
VII BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR 
1.Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix uchenii.-M.,1975. 
2.Amirova T.A., Olxovikov B.A., Rojdestvenskiy Yu.V. Ocherki po istorii 
lingvistiki.- M., 1975. 
3.Berezin F.M. Ocherki po istorii yazıkoznaniya v Rossii. -M.,1969. 
4.Vinogradov V.V.Ocherki po istorii russkogo literaturnogo yazıka XV11-
XIX vv. -M.,1934. 
5.Vinogradov V.V. İz istorii izucheniya russkogo sintaksisa. -M.,1958. 
6.Vinogradov V.V. O yazıke xudojestvennoy literaturı. -M., 1959. 
7.Vinogradov V.V.İssledovaniya po russkoy grammatike. -M.,1975. 
7.Voprosı teorii yazıka v sovremennoy zarubejnoy lingvistike. -M., 1961. 
8.Koduxov V.İ., Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1979.
9.Kondrashov N.A.İstoriya lingvisticheskix uchenii.-M.,1979. 
10.Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar.-M.,1990.
11.Marr N.Ya. İzbrannıe rabotı. T.1-5,-M-L., 1933-1937. 
12.Meshaninov İ.İ.Novoe uchenie o yazıke.Stadialnaya tipologiya.-M.,1936. 
13.Meshaninov İ.İ.Obshee yazıkoznanie.K probleme stadialnosti v razvitii 
slova i predlojeniya. -M.,1940. 
13.Meshaninov İ.İ. Chlenı predlojeniya i chasti rechi. -M-L., 1945. 
14.Peterson M.N. Ocherk sintaksisa russkogo yazıka, -M., 1923. 

---

- 115 - 
15.Peshkovskiy A.M. İzbrannıe trudı. -M., 1959. 
16.Tomsen A.İ. Obshee yazıkovedenie.-Odessa., 1910. 
17.Tomsen V. İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX v., -M., 1938. 
18.Ushakov D.N.Kratkoe vvedenie v nauku o yazıke. -M., 1913. 
19.Shaxmatov A.A. Sintaksis russkogo yazıka. T.1-2, -L., 1940. 
20.Sherba L.V. O troyakom aspekte yazıkovıx yavleniy i ob eksperimente v 
yazıkoznaniy.-M., 1960. 
21.Sherba L.V.Yazıkovaya sistema i rechevaya deyatelnost. -M.,1974. 
VIII BAP. TİL BİLİMİNDEGİ STRUKTURALİZM AǴIMI 
Til biliminde strukturalizm aǵımınıń payda bolıwına XX ásirdiń basındaǵı 
tábiyiy pánlerde ashılǵan jańalıqlar tásir jasadı. 
XX ásirdiń birinshi shereginde fizikler tárepinen zat hám protsesslerdiń 
mayda elementleriniń ashılıwı ilimniń basqa tarawlarına unamlı tásir etti. Fizika 
ilimi atom hám kristallardıń strukturasın ǵana emes, al jaqtılıqtıń strukturasın da 
úyreniwdi basladı. Solay etip, «struktura» termini arqalı zat, qubılıs, protsesslerdiń 
mayda elemetleri, elementler arasındaǵı baylanıslardıń usılları, nızamlılıqları 
túsiniledi. 
XIX ásirdegi ilim ushın faktlerdi baqlaw hám dizimge alıw xarakterli bolǵan 
bolsa, al XX ásir ilimi baqlanǵan faktlerdiń mánisin anıqlaw, onıń ishki 
nizamlılıqların ashıw, izertlenip atırǵan qubılıslardıń elementleri arasındaǵı 
baylanıslardı, olardıń bir-birine tásirin, óz-ara háreketlerin anıqlawǵa eristi. Fizika, 
ximiya, biologiya, psixologiya hám ekonomikalıq ilimlerde struktura hám onıń 
elementar bólekshelerin izertlew dástúri qáliplese basladı. Fiziologiyada 
İ.P.Pavlovtıń joqarı nerv sisteması tuwralı táliymatı, 30-jılları matematikalıq 
struktura teoriyası payda boldı, psixologiyada strukturalıq psixologiya 
kontseptsiyası rawajlandı. 
«Struktura» túsinigi til bilimine de kelip kirdi hám til biliminde 
strukturalizmniń úsh aǵımı payda bola basladı. 
Til bilimindegi lingvistikalıq mektepler ózleriniń teoriyalıq kóz-qarasların 
qáliplestiriwde ádette metodologiyalıq ilimlerdiń ulıwmalıq juwmaqların 
basshılıqqa alıp, olardıń táliymatların tillik faktlerdi izertlewge qollandı. Bunı 
dálillew ushın V.Gumboldt táliymatına İmmanuel Kanttıń, Avgust Shleyxer 
kontseptsiyasında Ch.Darvinniń evolyutsiyalıq táliymatınıń, Ferdinand de Sossyur 
kontseptsiyasına Dyurkgeymniń sotsiologiyalıq izertlewiniń tásiri bolǵanın 
kórsetiw múmkin. 

---

- 116 -