Linux terminali va unda ishlash” mavzusida Mustaqil ishi

*NIX TIZIMLARI
1969-yilda “Bell Labs” ishchilari Ken Tompson va Denis Ritchi (ularni Dasturlash tillari darsidan – C tili asoschilari sifatida bilasiz), UNIX (yuniks) OT’ini yaratishadi. U assembler tilida yozilgan. Keyingi versiyasi B tilida yoziladi va B tili asosida C tili yaratiladi. Uchinchi versiyasining yadrosi esa C tilida yoziladi.
UNIX OT’izmi ochiq kodlik bo’lib, istagan odam uning kodiga o’zgartirish kiritib, o’zining OT’ini yaratishi mumkin edi.
Lekin “Bell Labs” kompaniyasi “AT&T” kompaniyasiga tegishli edi. “AT&T” esa OT’lardan yaxshigina pul ishlash mumkinligini tushunib, UNIX’ning yangi versiyalarini litsenziyalay boshlaydi. Bu esa UNIX’ning eski, bepul versiyalari ustida qurilgan yangi OT’larni jadal rivojlanishiga olib keladi. Misol uchun Berkeley Universiteti UNIX asosida BSD OT’ini chiqaradi. Uning asosida esa ko’plab yangi OT’lar paydo bo’ladi, jumladan: NetBSD. FreeBSD, OpenBSD, SunOS va hokazo.
Apple maxsulotlarida ishlatiluvchi MacOS va iOS ham FreeBSD asosida qurilgan.
“AT&T” Berkeley Universitetini sudga beradi va sud BSD OT’idan barcha AT&T’da yozilgan kodlar olib tashlanmaguncha, uni tarqatishni ta’qiqlab qo’yadi.
1983-yilda Richard Stolman – GNU loyihasini yurg’izadi. Loyiha nomi – “GNU is Not Unix” so’zlaridan olingan abbreviatura hisoblanadi va “GNU – Unix Emas” ma’nosini beradi. Bu loyihadan maqsad: UNIX kodlaridan foydalanmasdan, mutlaqo bepul UNIX’simon OT yararish edi. GNU loyohasida ko’plab dasturlar yaratiladi, lekin ularning yadrosi – ya’ni OT’ning o’zi bo’lmaydi.
1991-yilda Linus Torvalds yangi UNIX’simon OT’ni taqdim etadi. Uning do’stlari hazil tariqasida Linus va UNIX so’zlarini qo’shib, bu tizimni Linux deb atay boshlashadi. Bu nom hozirgacha saqlanib qolgan.
Linux ham “ochiq kodlik” bo’lganligi uchun, Linux OT’i va GNU dasturlaridan foydalanib istagan odam Linux distributivini yaratishi mumkin edi. Shuning uchun ham dunyoda minglab Linux distributivlari mavjud. Distributiv aslida alohida OT, lekin ular shunchalik ko’p va bir-birga o’xshashki – ularni Linux distributivi deyishadi. Debian, Ubuntu, Fedora, Kali kabi mashxur distributivlarning o’zi 300 dan ortiq.
2008-yilda Linux’ga asoslangan Android OT’i yaratildi.
2020-yilning statistikasiga qaraganda Linux 100% super kompyuterlarda ishlatiladi. 80% serverlarda esa UNIX’simon OT’lar o’rnatilgan, Bu ham asosan Linux OT’i.
Ko’rib turganingizdek Denis Ritchi “farzandi” bo’lgan UNIX OT minglab boshqa OT yaratilishiga sababchi bo’ldi. Shu jumladan: Linux, Android, MacOS, iOS, FreeBSD va hokazo. Ularning ishlash prinsiplari bir-biriga juda o’xshash. Shuning uchun ham ularni UNIX oilasi, yoki UNIX’simon OT’lar, ko’pincha esa *nix tizimlari deb aytishadi.
UNIX OT’ini yozish uchun o’ylab topilgan C tili, hozirgi kunda C++, PHP, Java, C#, Python, JavaScript kabi ko’plab tillar paydo bo’lishiga sababchi bo’lgan.
Stiv Jobsning vafoti dunyoni larzaga solgani bo’lsada, undan bir hafta o’tib vafot etgan Denis Ritchi o’limi – ommaviy axborot vositalari e’tiborini torgani yo’q. Bu esa adolatdan emas deb hisoblayman.