Litosfera yuzasining relyefi. Relyef to’G’risida tushuncha

Relyefning morfoskulptura tiplari maydoni, % (K. V. Pashkangdan, 1982)

Morfoskulptura tiplari	Butun quruqlik (muzlik kirmaydi)	Yevropa	Osiyo	Afrika	Shimoliy Amerika	Janubiy Amerika	Avstraliya
Kriogen (muzloq ) relyef	1.0	0.5	1.4	-	2.3	-	-
Muzlik relyefi shu jumladan:	19.1	45.9	17.1	-	52.8	8.5	1.2
materik muzliklari	11.2	37.8	2.5	-	40.5	5.5	-
Tog’ muzliklari relyefi	7.8	8.1	14.6	-	12.3	3.0	-
Flyuvial relyef	56.9	52.1	57.2	57.6	37.5	82.8	54.2
Arid relyef	23.0	1.5	24.4	42.4	6.9	8.7	44.6
Jami	100	100	100	100	100	100	100

58-rasm. Balkaning yuqori (1), o’rta (2) va quyi (3) qismlarining kesimi profili (Неклюкова Н. П. 1977)

Mustaqil ish: 1. Suvayirg’ichning qabariq yonbag’ridan yuvilgan tuproq-gruntning miqdorini aniqlang (86-jadval). Bu ish quyidagicha bajariladi:

86. 
    jadval
    

Tuproq yuvilishini aniqlash

Hisoblash maydonchalarining nomeri	Qiyallik, gradus hisobida	Uzunligi (balkaning boshidan ) m	Jo’yakning o’rtacha kengligi, m	Jo’yakning o’rtacha chuqurligi, m	Jo’yaklar soni	100 kv.m yuzadan tuproq-grunt miqdori kv.m	1 ga maydondan yuvilgan tuproq-grunt miqdori, m³
1	1	350	12	0.5	4	4
2	1.5	280	18	0.8	3	8
3	2	250	16	1.0	4	22
4	4	200	15	1.0	6	16
5	6	100	13	1.0	8	44
6	8	45	20	1.0	8	46

1. 
   Yonbag’irda maydoni 100 ㎡ (10m x 10m)bo’lgan hisoblash maydonchalari jratiladi. Har bir hisoblash maydonchasidan yuvilgan tuproq-grunt hajmini (m³) amiqlash uchun yuvilma jo’yakchalarning o’rtacha kengligini ularning chuqurligi, uzunligi va soniga ko’paytiriladi;
   
2. 
   1 ga maydondan yuvilgan tuproq-grunt miqdori R=U x 100 formulasi bilan hisoblanadi: bu yerda R - yuvilish, m³/ga; U-100㎡ maydondan yuvilgan grunt hajmi, m³ ‘’hisobida.
   

Yonbag’irning ko’ndalang profilini chizing va unda hisoblash maydonchalari bo’yicha tuproq-grunt yuvilishi darajasini ustunsimon diagrammada ko’rsating. To’g’ri botiq va to’lqinsimon yonbag’irlarda tuproq-grunt yuvilishining o’ziga xos xususiyatlarini qanday bo’lishini tushuntiring.

2. 
   <> temasida doklad tayyorlang.
   

A D A B I Y O T L A R
Воскресенский С.С. Динамическая геоморфология. Формирование склонов. Изд-во МГУ, М., 1971
Соболев С. С. Зашита почв от эрозии. М., 1961.
Флейшман С. М. Сеи. <<Гидрометиздат>>, Л., 1978


GLYATSIAL VA NIVAL RELYEFI
Maqsad: muzlik va qorning faoliyati natijasida hosil bo’lgan relyef shakllarini o’rganish. Pleystosen muz bosishi oblastlarining relyef shakllaribilan tanishish.


Topshiriq: 1. Adabiyotlardan tog’ muzliklarning morena tiplarini aniqlang. Ularning hosil bo’lishini va relyefni shakllantirishdagi rolini tushuntiring. Tog’li o’lkalarda kar relyefining hosil bo’lishini tushuntiring. Karlar tog’ relyefinning evolyutsiyasida qanday rol o’ynaydi? Shularni amaliy ishlar daftaringizga yozib oling.

2. 
   Trog vodiyning relyef xususiyatlarini tasvirlang. Trogning ko’ndalang profilini chizing va unda trog vodiysi elementlarini ko’rsating.
   
3. 
   SSSR ning Yevropa qismi, Alp tog’lari va Shimoliy Amerikadagi pleystosen muzliklari va muzlik orasi davrlarining sxemalarini bir-biriga taqqoslang va ularni daftaringizga yozib oling (91-jadval).
   
4. 
   Dunyoning kontur kartasiga Yevrosiyodagi Britaniya, Skandinaviya, Shimoliy Ural, Novaya Zemlya, Taymir, Norilsk, Shimoliy Amerikadagi Kordilyera, Kivatin (62° sh.k., 98° g’ . u.), Labrador muz bosish markazlarini belgilang va maksimal muz bosishning janubiy chegaralarini chizing. Topshiriqni bajarishda Yevropa, Osiyo, Shimoliy Amerikaning tabiiy kartalaridan foydalaning.
   

Mustaqil ish. 65- rasmdan morena do’nglari, oxirgi morenalar va zandr maydonlarini ajrating va ularning hosil bo’lishini tushuntiring.

A D A B I Y O T L A R

Щукин И. С. Общая геоморфология. Изд-во МГУ, М., Т. I, 1960, T. II, 1964.
MUZLOQ (KRIOGEN) O’LKALAR RELYEFI

Maqsad: ko’p yillik muzloq yerlardagi relyef shakllari bilan tanishish.

Topshiriq: 1. a) Dunyoning kontur kartasiga Yer yuzidagi kriogen (muzloq) o’lkalarning chegaralarini tushiring va 92-jadval ma’lumotlari asosida materiklardagi ko’p yillik muzloqlar maydonlarini ustunsimon digramma chizib ko’rsating. Ko’p yillik muzloq yerning turli materiklardagi maydonini bir-biriga taqqoslang. Muzloq xillarining materiklar bo’yicha taqsimlanishida qanday farqlar bor? Muzloqlar xillarining hosil bo’lish sharoitlarini tushuntiring. Nima sababdan muzloq yerlar bir tekis tarqalmagan.
b) Shimoliy yarimshardagi muzloq yerlarning chegaralari qaysi geografik kengliklar, daryolar va ko’llarning yaqinlaridan o’tadi? Qaysi daryolar muzloqlardan to’liq, qaysilari qisman oqib o’tadi? Muzloqlar daryolar oqim rejimiga qanday ta’sir ko’rsatadi? Muzloqlarning tarqalishida tog’lar qanday rol o’ynaydi? Qaysi yirik shaharlar sidirg’a muzloq o’lkalarda joylashgan?

2. 
   Muzloq yerlar relyefi shakllarining klassifikatsiyasi bilan tanishing (93-jadval) va ularning hosil bo’lishini tushuntiring. Sidirg’a, ba’zi joylari erigan va orolsimon muzloq yerlar relyefida qanday farqlar kuzatiladi?
   
3. 
   Muzloq o’lkalarda uchraydigan yer osti muz tomirlarining hosil bo’lishini tushuntiring. Muz tomirlari relyefga qanday ta’sir ko’rsatadi? Ular qaysi rayonlarda ko’p uchraydi?
   

Mustaqil ish. Muzloq relyefi shakllariga ta’rif bering. Ularning hosil bo’lishini tushuntiring va tarqalgan rayonlarni kartadan ko’rsating.


92-jadval